บทที่ 2

ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุข

ของประเทศไทย

รองศาสตราจารย์ นายแพทย์ถนอม บรรณประเสริฐ

บทนี้เรียบเรียงจากการศึกษาวิเคราะห์เอกสารชั้นต้น สมัยรัชกาลที่ 5 - 9 ตามที่อ้างอิงไว้ในภาค 2 ร่วมกับฐานข้อมูลหนังสือหายากของสำนักงานวิทยทรัพยากรแห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ฐานข้อมูลจดหมายเหตุและห้องสมุดของคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สำนักงานใหญ่ ณ นครเจนีวา ฐานข้อมูลอินเทอร์เน็ตขององค์กรระหว่างประเทศต่าง ๆ และฐานข้อมูลอื่น ๆ ดังลำดับต่อไปนี้

- ประวัติศาสตร์เปรียบเทียบ

- นิยามศัพท์สำคัญ

- ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขของประเทศไทย

1. ยุคโบราณ ประมาณ พ.ศ. 1893 - 1998 (ประมาณ 1 ศตวรรษ)

2. ยุคกรมหมอหลวง ประมาณ พ.ศ. 1998 - 2435 (ประมาณ 4 ศตวรรษ)

3. ยุคการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตก พ.ศ. 2430 - 2561 (ประมาณ 1 ศตวรรษ)

3.1 ระบบราชการด้านการแพทย์ทหาร

3.2 ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขพลเรือน

(1) โรงพยาบาลหลวง (โรงพยาบาลของรัฐ)

(2) โรงเรียนสอนวิชาแพทย์แผนปัจจุบัน

(3) ระบบสาธารณสุข

3.3 สภากาชาดไทยและกาชาดระหว่างประเทศ

58 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ประวัติศาสตร์เปรียบเทียบ

การแพทย์ของโลกถือกำเนิดขึ้นเมื่อราว 2,400 ปี โดยฮิปโปเครติส - Hippocrates แพทย์ชาวกรีกโบราณคนแรกของโลก (ราว 460 - 370 ปีก่อนคริสตกาล) ฮิปโปเครติสเป็นผู้แยก “การแพทย์” ออกจาก “การศาสนา” (Separated the Discipline of Medicine from Religion) ให้กำเนิดการแพทย์ขึ้นครั้งแรกในโลก ฮิปโปเครติสจึงได้รับการยกย่องว่าเป็น “บิดาแห่งการแพทย์ของโลก - Father of Medicine”

อีกราว 200 ปีต่อมา กาเลน - Galen of Pergamon แพทย์ชาวกรีกโบราณรุ่นหลัง (ราว 216 - 129 ปีก่อนคริสตกาล) ได้ปฏิรูปการแพทย์แบบฮิปโปเครติส (Hippocratic Medicine) ให้ก้าวหน้าขึ้นด้วยการทดลองศึกษาโรคและร่างกายของสัตว์ เช่น ลิง เพื่อเปรียบเทียบและนำมาประยุกต์ใช้กับมนุษย์ ประกอบกับการเดินทางศึกษาความรู้ต่าง ๆ และธรรมชาติวิทยาพัฒนาเป็น การแพทย์แบบกาเลน (Galen Medicine) ซึ่งได้รับการยอมรับและใช้กันอย่างกว้างขวางตลอดยุคกลางของยุโรปอีกเป็นเวลานานถึง 1,400 ปี จนถึงจุดปฏิวัติครั้งใหญ่ในศตวรรษที่ 16

ต้นศตวรรษที่ 16 พาราเซลซัส (Paracelsus) ได้ปฏิเสธความรู้ของกาเลน Galen Medicine และไม่ยอมรับการใช้เวทมนตร์และการเล่นแร่แปรธาตุรักษาโรคและปฏิเสธการรักษาด้วยวิธีธรรมชาติแบบกาเลน พาราเซลซัสเป็นผู้บุกเบิกเรื่องสารเคมีการเกิดโรค เขาเชื่อว่า กำมะถัน ปรอท และเกลือที่ Galen’s Medicine ใช้รักษาโรคในยุคกลางมีความเป็นพิษทำให้เกิดโรคในมนุษย์ sulphur, mercury, and salt พาราเซลซัสเชื่อว่าในร่างกายมนุษย์ต้องมีแร่ธาตุบางอย่าง และความเจ็บป่วยบางอย่างของร่างกายมนุษย์มีวิธีการรักษาทางเคมี พาราเซลซัสเป็นผู้ให้กำเนิดการวินิจฉัยทางคลินิก (Clinical Diagnosis) และการให้ยาแบบเฉพาะ (The Administration of Highly Specific Medicines) การเสนอทฤษฎีเชื้อโรค The Germ Theory พัฒนางานเภสัชวิทยาในยุโรปและกำหนดขนาดยาที่ถูกต้องเพื่อรักษาภาวะหลอดเลือดแดงแข็ง และใช้ธาตุเหล็กรักษาภาวะเลือดจาง “เลือดไม่ดี” และเป็นผู้คิดนิยามศัพท์ chemistry, gas, และ alcohol พาราเซลซัส (Paracelsus) จึงได้รับการยกย่องว่าเป็น “บิดาการแพทย์แผนปัจจุบันของโลก - Father of Modern Medicine”

กลางศตวรรษที่ 16 Andreas Vesalius แห่งมหาวิทยาลัยปาดัว อิตาลี The University of Padua, Italy ปฏิวัติการศึกษากายวิภาคศาสตร์แบบใหม่ด้วยการชำแหละศพมนุษย์ที่ระเบียงทางเดินในมหาวิทยาลัยปาดัว และนำมาเขียนเป็นหนังสือกายวิภาคศาสตร์ของมนุษย์ 7 เล่ม ซึ่งเดิมการแพทย์แบบกาเลน (Galen Medicine) ได้ศึกษาจากสัตว์ เช่น ลิง เป็นต้น การปฏิวัติวิชากายวิภาคศาสตร์จึงเป็นจุดเริ่มต้นของการปฏิวัติการแพทย์แบบกาเลนด้วยการพิสูจน์ทางวิทยาศาสตร์ขยายไปยังวิทยาศาสตร์ปรีคลินิกสาขาต่าง ๆ เช่น สรีรวิทยา เภสัชวิทยา แบคทีเรียวิทยา เป็นต้น อีก 50 ปีต่อมา มหาวิทยาลัยปาดัวได้สร้างสถานที่ศึกษากายวิภาค-ศาสตร์มนุษย์ขนาดใหญ่ เรียกว่า Padua Anatomical Theatre, The Bo Palace of Padua University มหาวิทยาลัยปาดัว อิตาลี จึงได้รับการยกย่องว่าเป็น “สถานที่กำเนิดการแพทย์แผนปัจจุบัน - The Birth Place of Modern Medicine” การแพทย์แผนปัจจุบันจึงค่อยพัฒนาสะสมองค์ความรู้ใหม่ ๆ ที่ผ่านการพิสูจน์ทางวิทยาศาสตร์เพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ ตั้งแต่ศตวรรษที่ 16

59 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

จนถึงปลายศตวรรษที่ 18 เมื่อเกิดการปฏิวัติฝรั่งเศส ค.ศ. 1789 (5 พฤษภาคม ค.ศ. 1789 - 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1799) จึงเกิดการปฏิรูปการแพทย์แผนปัจจุบันครั้งสำคัญ

ปลายศตวรรษที่ 18 “การปฏิวัติฝรั่งเศส ค.ศ. 1789” ทำให้เกิดการเปลี่ยนครั้งใหญ่ในฝรั่งเศส มีการปฏิรูปในทุก ๆ ด้าน ส่งอิทธิพลกระทบไปทั่วยุโรป การปฏิรูปการแพทย์แผนปัจจุบันในฝรั่งเศสเกิดขึ้นด้วยการออกกฎหมายที่เรียกว่า The Law of 1794 ทำให้การแพทย์แผนปัจจุบันพัฒนาองค์ประกอบสำคัญได้ครบสมบูรณ์เป็น A New Wave of New Medical and Healthcare Professionals มีองค์ประกอบสำคัญ 3 ประการ ได้แก่

1. การตั้งโรงเรียนแพทย์คลินิก (Clinical School) คือ จัดสอนนักเรียนแพทย์ข้างเตียงผู้ป่วยในโรงพยาบาล

2. การตั้งโรงพยาบาลสมัยใหม่ (Modern Hospital) ที่มีการแบ่งแยกผู้ป่วยเป็นแผนกต่าง ๆ ผู้ป่วยติดเชื้อแยกออกต่างหาก รักษาความสะอาดในโรงพยาบาล

3. การตั้งวิทยาศาสตร์คลินิก (Clinical Science) ขึ้น เริ่มต้นการตรวจร่างกายด้วยวิธีดู คลำ เคาะ ฟัง และการใช้หูฟังสำหรับตรวจโรค (Laennec’s Stethoscope) ครั้งแรกในโลก ระบบการแพทย์แผนปัจจุบันที่ได้รับการปฏิรูปในฝรั่งเศสได้แพร่ขยายไปทั่วยุโรป และหลังสิ้นสุดสงครามไครเมีย

กลางศตวรรษที่ 19 (The Crimean War ช่วง ค.ศ. 1853 - 1856 หรือ พ.ศ. 2396 - 2399 ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 4) ฟลอเรนซ์ ไนติงเกล ผู้บุกเบิกวิชาการพยาบาลสมัยใหม่ (The Modern Profession of Nursing) ได้ปรับปรุงการจัดการเครื่องมือเครื่องใช้ ความสะอาดและสุขอนามัย (Improving Sanitation Standards) ปรับปรุงภาพลักษณ์ของโรงพยาบาลสมัยใหม่ กลายเป็นมาตรฐานยอมรับทั่วทั้งยุโรป การแพทย์แผนปัจจุบันจึงเจริญรุ่งเรืองตั้งแต่ศตวรรษที่ 19 เป็นต้นมาจนถึงปัจจุบัน

การแพทย์แผนปัจจุบันเข้าสู่ประเทศไทยครั้งแรกในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า-เจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 โดยกลุ่มมิชชันนารีชาวอเมริกัน มีหมอบรัดเลย์เป็นผู้นำเข้ามาราวปี พ.ศ. 2378 หรือ ค.ศ. 1835 ต่อมาการแพทย์แผนปัจจุบันเข้าสู่ระบบราชการครั้งแรกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงปฏิรูประบบบริหารราชการแผ่นดินครั้งใหญ่ให้เป็นแบบตะวันตก ให้การแพทย์แผนปัจจุบันกำเนิดขึ้นในระบบราชการ ณ โรงพยาบาลศิริราช เป็นแห่งแรกของไทย เมื่อ พ.ศ. 2431 ตรงกับ ค.ศ. 1888 หรือปลายศตวรรษที่ 19 ต่อมาได้เจริญขึ้นเป็นระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขของไทยนับแต่นั้นมา

ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานกำเนิดขึ้นใหม่มี 2 ระบบ คือ

1. ระบบราชการด้านการแพทย์ เริ่มต้นจากการจัดตั้ง “กอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล” เมื่อ พ.ศ. 2430 ดำเนินการจัดตั้งโรงพยาบาลของรัฐที่เรียกว่าโรงพยาบาลหลวงแบบตะวันตกแห่งแรก คือ โรงศิริราชพยาบาล (โรงพยาบาลศิริราช) ที่เป็นต้นแบบของโรงพยาบาลทั่วประเทศ ต่อมาจึงจัดตั้งโรงเรียนแพทยากรเป็นโรงเรียนแพทย์ในโรงศิริราชพยาบาลเมื่อ พ.ศ. 2433 (ต่อมาเป็นโรงเรียนราชแพทยาลัย และปัจจุบันคือ คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล) ที่เป็นต้นแบบ

60 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ของโรงเรียนแพทย์ทั่วประเทศ ส่วนกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาลได้เปลี่ยนเป็นกรมพยาบาลในกระทรวงธรรมการ นับเป็นปฐมภูมิของกระทรวงสาธารณสุข

2. ระบบราชการด้านการสาธารณสุข เริ่มต้นจากการจัดตั้งกรมสุขาภิบาล (Local Sanitary Department) ในกระทรวงนครบาลเมื่อ พ.ศ. 2440 และยุบกรมพยาบาลในกระทรวงธรรมการเข้ามารวมไว้ใน พ.ศ. 2449 โดยการสุขาภิบาลจัดเป็นระบบสาธารณสุขแบบเก่าของประเทศตะวันตก ส่วนการสาธารณสุขแบบใหม่เรียกว่า Public Health เพิ่งเกิดขึ้นไม่นานและเริ่มแพร่หลายไปทั่วโลกในสมัยรัชกาลที่ 6 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนระบบจาก Sanitary เป็น Public Health โดยรวบรวมงานที่เกี่ยวข้องและจัดใหม่ (Reorganization) ตั้งขึ้นเป็นกรมหนึ่งในกระทรวงมหาดไทย พระราชทานนามว่า กรมสาธารณสุข (Department of Public Health) พ.ศ. 2461 ส่วนประเทศอังกฤษก็เพิ่งจัดตั้งกระทรวงสาธารณสุขครั้งแรก พ.ศ. 2463(1) และประเทศไทยได้ยกกรมสาธารณสุขขึ้นเป็นกระทรวงการสาธารณสุข พ.ศ. 2485 ตามหลังประเทศตะวันตกไม่นาน จึงพัฒนาเป็นรากฐานการแพทย์และสาธารณสุขของประเทศไทยที่เข้มแข็งและทันสมัยมาจนถึงปัจจุบัน

นิยามศัพท์สำคัญ

“โรงพยาบาล” ในสมัยโบราณเรียก “Hospital” ว่า โรงหมอ โรงรักษาคนไข้ ตึกยา ตึกรักษาคนป่วยไข้ส่วนคำว่า “โรงพยาบาล” เพิ่งบัญญัติขึ้นครั้งแรกตามประกาศราชกิจจานุเบกษา เรื่องแต่งตั้งกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาลเมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2430(2) โดยรายงานประชุมกอมมิตตีโรงพยาธิบาล ครั้งที่ 1 - 4 ของปีเดียวกัน เรียก “Hospital” ว่า “โรงพยาธิบาล” ทั้งหมด(3) และเริ่มเปลี่ยนคำเรียกในรายงานประชุมกอมมิตตีโรงพยาธิบาล ครั้งที่ 5 เมื่อวันที่ 4 พฤษภาคม พ.ศ. 2430(4) ได้เรียก “Hospital” ว่า “โรงพยาบาล” สลับกับเรียกว่า “โรงพยาธิบาล” ต่อมาในรายงานประชุมกอมมิตตีโรงพยาธิบาล ครั้งที่ 6 เมื่อวันที่ 18 พฤษภาคม พ.ศ. 2430(5) เป็นต้นไป ใช้คำว่า “โรงพยาบาล” เรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน ดังนั้นคำว่า “โรงพยาบาล” จึงย่อมาจากคำว่า “โรงพยาธิบาล” ซึ่งหมายถึง โรงรักษาคนไข้ “พยาบาล”

คำว่า “พยาบาร” หรือ “พยาบาล” เป็นคำในสมัยโบราณตั้งแต่สมัยอยุธยา บัญญัติไว้ในกฎหมายตราสามดวง ส่วนในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ปรากฏคำว่าคนพยาบาลเมื่อ พ.ศ. 2436 ว่า

...สภาได้จัดที่อาไศรยโรงศิริราชพยาบาลบริบูรณแล้ว ก็ได้ไปรับคนเจ็บเหล่านี้ มาจ้างแพทย์แล คนพยาบาล อยู่ที่โรงศิริราชพยาบาล 6 คน...(6)

61 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เจ้าหน้าที่ปฏิบัติงานดูแลผู้ป่วยในโรงพยาบาลที่ไม่ใช่แพทย์ เรียกว่า คนพยาบาล ภายหลังเรียกว่า พยาบาล มีทั้งหญิงและชาย

“แพทย์” คำว่า “แพทย์” หรือ “หมอ” เป็นคำโบราณตั้งแต่สมัยอยุธยา บัญญัติไว้ในกฎหมายตราสามดวง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ใช้คำว่า “แพทย์” ตามแบบโบราณ จึงใช้เรียกทั้งแพทย์แผนไทยและแพทย์แผนปัจจุบันมาถึงปัจจุบัน

“โอสถสภา” โอสถสภา หมายถึง โรงงานผลิตยาของรัฐบาล ดัง “ประกาศตั้งโอสถสภา”(7) ความว่า

...ทรงพระราชดำริห์เห็นว่า ทุกวันนี้ยารักษาโรคที่เปนยาดีมีคุณก็มีมากหลายขนาน แต่หากว่ายาเหล่านั้นยังไม่แพร่หลายออกไปถึงราษฎรที่อยู่ตามบ้านป่าเมืองไกล ความเจ็บไข้ในท้องที่เหล่านั้น จึงเปนเหตุให้ถึงอันตรายได้มาก ทรงพระราชดำริห์ฉนี้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง โอสถสภา แลโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตร์วัฒโนดมเปนประธานจัดการประกอบโอสถ ซึ่งเปนของเคยเห็นคุณปรากฏในการระงับโรคต่าง ๆ ส่งออกไปจำหน่ายตามหัวเมืองโดยราคาอย่างถูก แต่พอคุ้มทุนที่ได้จำหน่ายไป...

“โอสถศาลา”

โอสถศาลา หรือโอสถศาลารัฐบาล มีชื่อภาษาอังกฤษว่า Government Medical Depot หมายถึง ร้านขายยาหรือโรงขายยาของรัฐบาล

...สมเด็จกรมหลวงดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย มีหนังสือกราบบังคมทูลถวายความเห็นเรื่องควรดำเนินการตั้งโอสถศาลาเพื่อจำหน่ายยาตามหัวเมือง...(8)

62 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

63 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขของประเทศไทย

วิวัฒนาการของระบบราชการด้านการแพทย์ของประเทศไทยจากสมัยโบราณจนถึงปัจจุบัน อาจแบ่งได้ 3 ยุค ดังนี้

1. ยุคโบราณ พ.ศ. 1893 - 1998 (ประมาณ 1 ศตวรรษ)

2. ยุคกรมหมอหลวง พ.ศ. 1998 - 2435 (ประมาณ 4 ศตวรรษ)

3. ยุคการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตก พ.ศ. 2430 - 2561 (ประมาณ 1 ศตวรรษ)

1. ยุคโบราณ

การแพทย์ในยุคนี้ ปรากฏหลักฐานในพระราชพงศาวดาร กฎหมายตราสามดวง และในบันทึกของชาวต่างประเทศที่เดินทางเข้ามาช่วงต้นกรุงศรีอยุธยา นับตั้งแต่รัชสมัยพระเจ้าอู่ทองจนถึงรัชสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) พ.ศ. 1893 - 1998 ขณะนั้นมีหมอแผนไทยอยู่แล้วในกรุงศรีอยุธยา แบ่งเป็นหมอประจำราชสำนักหรือหมอหลวง และหมอชาวบ้านหรือหมอเชลยศักดิ์ หมอแผนไทยในสมัยโบราณมีหลายประเภท เช่น หมอสมุนไพร หมอน้ำมนต์ หมอนวดรักษาโรค หมอผี หมอพระ เป็นต้น

2. ยุคกรมหมอหลวง (กรมแพทยาโรงพระโอสถ)

ในยุคนี้ ระบบราชการแพทย์เป็นหน้าที่รับผิดชอบของ “กรมหมอหลวง” (กรมแพทยาโรงพระโอสถ) กรมเดียว กรมหมอหลวงจัดตั้งขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ราว พ.ศ. 1998 ในช่วงกรุงศรีอยุธยาตอนกลางและสิ้นสุดในรัชกาลที่ 5 ราว พ.ศ. 2435 จึงยุติบทบาท ด้วยมีระบบการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตกจัดตั้งขึ้นแทนที่

การจัดตั้งกรมหมอหลวง สันนิษฐานว่าเริ่มจากการที่สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) ทรงยกทัพไปตีเมืองพระนครของกัมพูชาได้ใน พ.ศ. 1975 การกวาดต้อนเชลยศึกขุนนางเขมรจำนวนมากกลับมากรุงศรีอยุธยา นับเป็นการเคลื่อนย้ายภูมิปัญญาสรรพวิทยานานาของอาณาจักรขอมเข้ามาที่กรุงศรีอยุธยาครั้งใหญ่ ต่อมาใน พ.ศ. 1998 พระราชโอรสของพระองค์ คือ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ปฏิรูประบบราชการแบบใหม่ ด้วยการตรากฎหมายโครงสร้างระบบราชการสำคัญ 2 ฉบับ สันนิษฐานว่าน่าจะได้แบบอย่างมาจากระบบราชการของอาณาจักรขอมยุคเมืองพระนคร คือ “พระไอยการตำแหน่งนาทหารหัวเมือง” และ “พระไอยการตำแหน่งนาพลเรือน” จึงมีการจัดตั้งกรมราชการต่าง ๆ ตลอดจนทำเนียบขุนนางที่ใช้ต่อเนื่องมาถึงรัชกาลที่ 5

กฎหมายพระไอยการตำแหน่งนาพลเรือนบัญญัติให้มีการจัดตั้งกรมแพทยาโรงพระโอสถ (กรมหมอหลวง) แบ่งออกเป็นกรมย่อยต่าง ๆ แบ่งงานตามลักษณะหน้าที่ ดังนี้

1) หน้าที่หลัก ได้แก่ “กรมแพทยา” มีหน้าที่เป็นกรมหมอรักษาโรค และ “โรงพระโอสถ”คือสถานที่ปรุงยาและเก็บยา

2) หน้าที่ฝ่ายทหารพลเรือน ได้แก่ “กรมแพทยาหน้า” มีหน้าที่เป็นกรมหมอฝ่ายทหาร และ “กรมแพทยาหลัง” มีหน้าที่เป็นกรมหมอฝ่ายพลเรือน

64 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

3) หน้าที่กรมแพทย์เฉพาะโรค เช่น กรมหมอยา กรมหมอนวด กรมหมอวัณโรค กรมหมอยาตา

4) หน้าที่รักษาโรคตามฐานะศักดินา ได้แก่ “หมอโรงใน” คือ หมอให้การรักษาเฉพาะภายในวังหลวง และ “หมอศาลา” คือ หมอให้การรักษานอกวังหลวงให้แก่ขุนนางและประชาชน

5) หน้าที่พิจารณาคดี ได้แก่ “ปลัดนั่งศาล” ของกรมแพทยาหน้าและกรมแพทยาหลัง มีหน้าที่เป็นผู้พิพากษาของศาลกรมแพทยาโรงพระโอสถ

ส่วน “กรมหมอฝรั่ง” เป็นกรมที่จัดตั้งเพิ่มเติมในภายหลัง ไม่มีบัญญัติไว้ในกฎหมายตราสามดวงแต่แรก สันนิษฐานว่าตั้งขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ เป็นกรมย่อยในกรมแพทยาโรงพระโอสถ หมอฝรั่งที่เคยรับราชการในกรมนี้คงเป็นแพทย์ตะวันตกแผนเก่า (Renaissance Medicine) ในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 16 - 18 เพราะแพทย์ตะวันตกแผนปัจจุบันที่เรียกว่า Modern Medicine เพิ่งเข้าสู่ประเทศไทยในภายหลังในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 19 หรือตรงกับสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

กรมหมอฝรั่งยังคงดำรงอยู่จนถึง พ.ศ. 2426 ในสมัยรัชกาลที่ 5 เพราะยังคงปรากฏในหนังสือสารบาญชี จ.ศ. 1245 (พ.ศ. 2426) ซึ่งเป็นหนังสือรวมรายชื่อและที่อยู่สำหรับส่งไปรษณีย์ กรมนี้เป็นกรมขนาดเล็ก มีขุนนางไทยรับราชการเป็นแพทย์แผนไทยประเภทหนึ่งที่ใช้ยาฝรั่งปนกับยาไทยรักษาโรค

65 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

66 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

67 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

68 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

3. ยุคการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตก

เริ่มต้นขึ้นเมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิรูประบบบริหารราชการแผ่นดินครั้งใหญ่ โดยเปลี่ยนรูปแบบการปกครองประเทศจากระบบราชการแบบโบราณให้เป็นระบบราชการแบบตะวันตก ใช้ระยะเวลาเปลี่ยนแปลงราว 27 ปี ตั้งแต่ พ.ศ. 2413 ถึง พ.ศ. 2440 ระบบราชการแบบโบราณจึงถูกยกเลิกไปทั้งหมดโดยสมบูรณ์

ระบบราชการด้านการแพทย์ในสมัยโบราณ คือ กรมแพทยาโรงพระโอสถ หรือกรมหมอหลวง เป็นการรักษาเพียงอย่างเดียว ไม่ใช่ระบบราชการด้านการสาธารณสุข มีขนาดเล็ก อยู่ในเมืองหลวง รับผิดชอบเฉพาะงานรักษาภายในราชสำนักเป็นหลัก ไม่รักษาทั่วไป ประชาชนจึงต้องหาหมอเชลยศักดิ์หรือหมอเอกชนในท้องที่รักษาโรคกันเอง

กรมแพทยาโรงพระโอสถแบ่งหน้าที่เป็น 2 ส่วนสำคัญ คือ กรมแพทยา (กรมหมอ) มีหน้าที่รักษาโรค และโรงพระโอสถ มีหน้าที่เก็บสมุนไพรและปรุงยาจากสมุนไพร แพทย์แผนไทยในสมัยโบราณไม่สามารถผ่าตัดใหญ่แบบแพทย์ฝรั่งซึ่งเป็นที่ต้องการในราชการทัพ รวมถึงกิจการหลายอย่างในขณะนั้น ที่พ้นสมัยไม่ตอบสนองความต้องการของประเทศ ดังพระราชดำรัสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ความว่า

...การปกครองอย่างเก่านั้นก็ยิ่งไม่สมกับความต้องการของบ้านเมืองหนักขึ้นทุกที จึงได้มีความประสงค์อันยิ่งใหญ่ ที่จะแก้ไขธรรมเนียมการปกครองให้สมกับเวลา ให้เป็นทางที่จะเจริญแก่บ้านเมือง...(9)

ต่อมามีการจัดตั้งระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขแบบใหม่ตามแบบตะวันตกขึ้นแทน ซึ่งมีขนาดใหญ่และซับซ้อน ครอบคลุมงานราชการด้านการแพทย์และด้านการสาธารณสุขเพื่อให้บริการแก่ประชาชนทั่วทั้งประเทศเป็นครั้งแรก

ทรงจัดตั้งสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยามและเข้าร่วมกับคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ เป็นประเทศภาคีของอนุสัญญาเจนีวา ทำให้สยามเป็นที่รู้จักในเวทีโลก เพื่อความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมจากคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ หากประเทศไทยต้องเผชิญกับภัยสงครามรุนแรง เช่น สงครามล่าอาณานิคม นับเป็นนโยบายการต่างประเทศที่สำคัญในรัชกาลของพระองค์

ระบบราชการแบบตะวันตก (Bureaucracy System) หมายถึง ระบบการจัดการภาครัฐแบบตะวันตก ด้านการแพทย์และสาธารณสุข (Public Management for Medicine and Public Health) ทรงจัดตั้งโรงพยาบาลแบบตะวันตกและรับหมอต่างชาติเข้ารับราชการ จึงเริ่มให้บริการการรักษาด้วยการแพทย์แผนปัจจุบัน (Modern Medicine) ขึ้นในระบบราชการครั้งแรกในรัชสมัยของพระองค์ มีการจัดตั้ง “โรงเรียนสอนวิชาแพทย์แบบตะวันตก” (Medical School) เพื่อจัดสอนวิชาแพทย์แผนปัจจุบัน (Modern Medicine) และผลิตแพทย์แผนปัจจุบันรุ่นใหม่ ๆ เข้าสู่ระบบราชการที่ทรงปฏิรูปใหม่ กำเนิดการแพทย์แผนปัจจุบัน (Modern Medicine Science) ของไทย เป็นส่วนหนึ่งของการปฏิรูประบบราชการครั้งใหญ่ในสมัยรัชกาลที่ 5

69 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ในขณะนั้น แพทย์ไทยแผนโบราณที่รับราชการก็ย้ายมารับราชการในระบบใหม่ร่วมกับแพทย์แผนปัจจุบันที่จบการศึกษาจากโรงเรียนราชแพทยาลัย

ระบบราชการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตกที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานไว้แบ่งเป็น 3 ระบบ ได้แก่

3.1 ระบบราชการด้านการแพทย์ทหาร

3.2 ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขพลเรือน

3.3 สภากาชาดไทย

70 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

3.1 ระบบราชการด้านการแพทย์ทหาร

ระบบราชการด้านการแพทย์ทหารแบ่งเป็น 2 ยุค คือ ระบบราชการแพทย์ทหารสมัยโบราณและระบบราชการแพทย์ทหารสมัยใหม่ ดังนี้

แพทย์สำหรับการทหารในสมัยโบราณ

ในสมัยโบราณไม่มีระบบราชการแพทย์ประจำกรมทหารไว้เป็นการเฉพาะ เนื่องจากตำแหน่งขุนนางทหารทั้งหมดตราไว้ในกฎหมายตราสามดวงฉบับพระไอยการตำแหน่งนาทหารหัวเมืองมีเฉพาะตำแหน่งขุนนางทหาร ส่วนตำแหน่งขุนนางหมอเป็นตำแหน่งขุนนางในกรมแพทยาโรงพระโอสถ ซึ่งเป็นกรมพลเรือน ในกรณีที่เกิดสงคราม กรมแพทยาหน้าซึ่งเป็นกรมย่อยในกรมแพทยาโรงพระโอสถจะส่งขุนนางหมอเข้าร่วมในราชการทัพแบบเฉพาะกิจ

กองทัพไทยในสมัยโบราณ(10)

ลักษณะกองทัพไทยสมัยโบราณนั้นมีเพียงกำลังพลแบบเดียวทั้งกองทัพ ไม่แบ่งเป็นทหารบกหรือทหารเรือ หากยกทัพไปทางบกจะเรียกทัพบก แต่ถ้ายกทัพไปในทางเรือจะเรียกทัพเรือส่วนกำลังทางเรือนั้นใช้กำลังพลเป็นทั้งฝีพายและพลรบ ได้รับแบบอย่างมาจากตำราพิไชยสงครามฮินดูโบราณ ซึ่งกำหนดกำลังทัพออกเป็น 4 เหล่า เรียกว่า จตุรงคเสนา ประกอบด้วย เหล่าพลช้าง (ทหารช้าง) เหล่าพลม้า (ทหารม้า) เหล่าพลรถ (ทหารรถ) และเหล่าพลราบ (ทหารราบ) รวมทั้งหมด 9 กอง ในแต่ละกองต้องประกอบด้วยพลรบหน่วยต้นจำนวนอย่างน้อย คือ รถ 1 ช้าง 1 ม้า 3 และพลราบ 5 แล้วเพิ่มจำนวนพลอีก 3 เท่าในกองต่อ ๆ ไปเป็นลำดับจนถึงกองที่ 8 และเพิ่มเป็น 10 เท่าสำหรับกองที่ 9 ซึ่งจำนวนพลรบนี้สามารถเปลี่ยนแปลงได้ตามความจำเป็น

การจัดกำลังพลในจตุรงคเสนาของไทยนั้น อย่างน้อยที่สุดจะต้องมีจำนวนกองช้าง 3 ช้าง คนประจำ 36 คน กองม้า 3 ม้า คนประจำ 9 คน กองรถ 3 คัน คนประจำ 12 คน และพลเดินเท้าพร้อมอาวุธ 32 คน ซึ่งในหมู่พลเดินเท้านี้จะต้องมีพลช่างรวมอยู่ด้วย เพื่อทำหน้าที่ขุดคูสร้างประตูค่าย หอรบ สะพาน และพลับพลาที่ประทับ แบ่งออกเป็น 7 แผนก คือ แผนกพล แผนกช่าง แผนกทาง แผนกม้า แผนกเรือ แผนกอาวุธ และแผนกตำหนัก

ราชการทัพในสมัยโบราณเป็นการรบด้วยกำลังทางบกเป็นส่วนใหญ่ การรบที่เดินทางทางน้ำส่วนใหญ่โดยเรือในแม่น้ำ ลำคลอง และเพื่อเป็นการสนับสนุน ลำเลียงเคลื่อนย้ายกำลังพล หรือช่วยการรบมากกว่า และไม่ใช่การรบกันตรง ๆ ทางทะเล ในสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ (พ.ศ. 2091 - 2111) มีบันทึกเรื่องการรบโดยใช้เรือในทางทะเลเพื่อเรียนรู้การใช้อาวุธปืนใหญ่ และเริ่มใช้เรือในการรบทางทะเล ตามแบบอย่างของเรือสินค้าที่ติดอาวุธของชาติโปรตุเกส

การจัดกำลังกองทัพตามแบบจตุรงคเสนาเริ่มเปลี่ยนแปลงไป เมื่อมีการฝึกหัดทหารแบบใหม่และยุทธวิธีตามแบบตะวันตกตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว(11)

71 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

จตุรงคเสนายกเลิกไปเมื่อมีการจัดตั้งกองทหารแบบใหม่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว11 โดยตั้งกรมยุทธนาธิการบังคับบัญชากรมทหารบก 7 กรม คือ กรมทหารกรมช้าง กรมทหารปืนใหญ่ กรมทหารหน้า กรมทหารล้อมวัง กรมทหารรักษาพระองค์ กรมทหารมหาดเล็ก และกรมทหารฝีพาย รวมทั้งทหารเรืออีก 2 กรม คือ กรมทหารเรือพระที่นั่งเวสาตรี(12) และกรมอรสุมพล (คือกรมทหารเรือรบสมัยใหม่)(13)

ระบบราชการแพทย์ทหารสมัยใหม่แบบตะวันตก

ระบบการแพทย์ทหารสมัยใหม่ที่ปรากฏในปัจจุบัน เป็นระบบการแพทย์ทหารแบบตะวันตกกำเนิดขึ้นจากการปฏิรูประบบบริหารราชการแผ่นดินในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า- เจ้าอยู่หัว ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งระบบราชการแพทย์ขึ้นสำหรับทหารเป็นการเฉพาะ มีลำดับการจัดตั้งดังนี้

(1) ตั้งตำแหน่งเซอเยน (Surgeon - แพทย์ทหาร) พ.ศ. 2414

เมื่อ พ.ศ. 2414 มีประกาศแต่งตั้งตำแหน่งแพทย์ประจำกอมปนีทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ตามแบบกองทหารของประเทศตะวันตก หม่อมเจ้าสายในกรมหลวงวงศาธิราชสนิท (พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์) ดำรงตำแหน่งเป็นเซอเยน (Surgeon) แพทย์ทหารประจำกรมทหารมหาดเล็ก นับเป็น “แพทย์ประจำกรมทหาร หรือแพทย์ทหาร” พระองค์แรก(14)

(2) ตั้งตำแหน่ง “ฮอสปิเติลซายัน” (Hospital Sergeant - นายสิบพยาบาล) และ ตั้งโรงพยาบาลทหารมหาดเล็ก (ใช้ชื่อเดิมว่า โรงหมอในโรงทหารมหาดเล็ก) พ.ศ. 2420

เมื่อ พ.ศ. 2420 มีประกาศ “พระราชบัญญัติเป็นข้อบังคับสำหรับกรมทหารมหาดเล็ก จ.ศ. 1239” บัญญัติให้มีตำแหน่งแพทย์ประจำกรมทหารมหาดเล็กจำนวน 2 ตำแหน่งคือ “เซอเยน” (Surgeon) 1 ตำแหน่ง และ “ฮอสปิเติลซายัน” (Hospital Sergeant) 1 ตำแหน่ง

จากโครงสร้างตำแหน่งกระทรวงยุทธนาธิการ พ.ศ. 2433(15) ตำแหน่ง “เซอเยน” (Surgeon) ตรงกับตำแหน่งนายแพทย์ใหญ่ทหารบก ประจำกรมยกกระบัดทหารบกใหญ่ และตำแหน่งนายแพทย์ ประจำโรงพยาบาลทหารบก ส่วนตำแหน่ง “ฮอสปิเติลซายัน” (Hospital Sergeant) ตรงกับตำแหน่งนายสิบพยาบาล ประจำโรงพยาบาลทหารบก

เซอเยน (Surgeon) และฮอสปิเติลซายัน (Hospital Sergeant) มีหน้าที่ตรวจรักษาทหารป่วยและผลัดเปลี่ยนเวรกันนอนโรง (หมายถึงโรงทหาร) คนละ 7 วัน และข้อความตอนหนึ่งในพระราชบัญญัติเป็นข้อบังคับสำหรับกรมทหารมหาดเล็ก จ.ศ. 1239(16) บัญญัติไว้ว่า

ทหารป่วยเจบ

...ข้อ 22 บันดาทหารซึ่งเข้าเวรป่วยไข้ ฤๅถึงเวรแล้ว บอกป่วยจะเข้ามารับราชการไม่ได้ ให้ผู้รับพระบรมราชโองการจัดหมอคนหนึ่ง แลนอนกอมิชันออฟฟิเซอ(17) นาย 1 ไปตรวจอาการมาแจ้งความต่อผู้รับพระบรมราชโองการ ถ้าทหารปรัยเวศ ฤๅนอนกอมิชันออฟฟิเซอ ป่วยไข้ไปประการใด ถ้ามีหมอรักษาอยู่แล้วก็แล้วไป ถ้าไม่มีหมอรักษา ให้ผู้รับ

72  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

พระบรมราชโองการ แลนายกัมปนี(18) ช่วยเปนธุระขวนขวายที่จะให้ได้หมอรักษา ถ้าเจ็บอยู่กับบ้าน อย่าให้ หมอในโรง ไปอยู่ เปนแต่ให้ไปตรวจเปนเวลา ถ้าเจ็บใน โรงหมอในโรง พิทักษรักษาให้จงดี ถ้าเปนกอมิชันออฟฟิเซอ(19) ให้นำอาการขึ้นกราบบังคมทูลพระกรุณาให้ทรงทราบ จะได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้หาหมอไปช่วยพิทักษรักษาตามสมควรที่จะต้องการ ถ้าออฟฟิเซอก็ดี ทหารปรัยเวศ(20) ก็ดี ไม่ป่วยแกล้งบอกว่าป่วยบิดเบือนต่อราชการ ควรจะทำโทษ ฤๅนำความกราบบังคมทูลพระกรุณาก็ให้ทำโทษ ฤๅนำความขึ้นกราบบังคมทูลพระกรุณาตามสมควร...

คำว่า “หมอในโรง” หมายถึง เซอเยน (Surgeon) และฮอสปิเติลซายัน (Hospital Sergeant) สำหรับคำว่า “โรงหมอในโรง” หมายถึง โรงหมอ (Hospital) ในโรงทหารมหาดเล็ก (ที่พักของทหารมหาดเล็ก) หลังจากการบัญญัติศัพท์ว่า โรงพยาบาล (Hospital) ใน พ.ศ. 2430 แล้ว จึงเรียก “โรงหมอในโรงทหารมหาดเล็ก” ว่า “โรงพยาบาลทหารมหาดเล็ก” ซึ่งตั้งอยู่ในโรงทหารมหาดเล็กภายในพระบรมมหาราชวัง

โรงพยาบาลทหารมหาดเล็กจึงมีลักษณะเป็นการจัดสรรพื้นที่บางส่วนของโรงทหารให้เป็นพื้นที่สำหรับการรักษาเฉพาะทหารเจ็บป่วย ไม่ได้ให้บริการรักษาราษฎรทั่วไป(21)

(3) ตั้งโรงพยาบาลทหารหน้า พ.ศ. 2423(22)

เมื่อ พ.ศ. 2423 มีประกาศ “พระราชบัญญัติทหารหน้า” เป็นการปฏิรูปกรมทหารหน้าให้เป็นกรมทหารแบบตะวันตก โดยยุบรวม 4 กรมย่อยในกรมทหารหน้า ได้แก่ กองทหารอย่างยุโรป กองทหารมหาดไทย กองทหารกลาโหม และกองทหารเกณฑ์หัด รวมไว้ในกรมทหารหน้ากรมเดียว และปฏิรูประบบบริหารจัดการใหม่ ให้แบ่งเป็นหมวด หมวดละ 100 - 200 คน ในแต่ละหมวด มีตำแหน่งคณารักษ์ คณานุรักษ์ สมุหบาญชี รองสมุหบาญชี นายหมวด รองหมวด ผู้ช่วยหมวด และให้สิบเหล่า รวมเป็นหนึ่งแสนยากร (หรือกองพัน) ในหนึ่งแสนยากรให้มีแสนยาธิบดี แสนยานุบดี พลารักษ์ ถือกฎหมาย ถือบาญชี เก็บเงิน เก็บสรรพยุทธ ตระลาการสารวัด เป็นต้น ที่สำคัญคือ พระราชบัญญัติทหารหน้าฉบับแรก พ.ศ. 2423 นี้ กำหนดให้มี “ตำแหน่งหมอ 2 คน” ในแต่ละกองพัน

73  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

กรมทหารหน้าจึงมีตำแหน่งนายแพทย์ทหารและนายสิบพยาบาล ประจำโรงหมอทหารหน้า(โรงพยาบาลทหารหน้า) ตั้งแต่ พ.ศ. 2423 สันนิษฐานว่ามีการจัดตั้งโรงหมอทหารหน้าในโรงทหารหน้า พ.ศ. 2423 ต่อมามีการสร้างตึกโรงทหารหน้าขึ้นใหม่ (อาคารกระทรวงกลาโหม ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง) พ.ศ. 2425 มีการกำหนดตำแหน่งโรงพยาบาลไว้ในแผนผังโรงทหารหน้า เมื่อสร้างเสร็จใน พ.ศ. 2427 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินไปทรงเปิด เมื่อวันที่ 18 กรกฎาคม พ.ศ. 2427 โรงพยาบาลทหารหน้าจึงตั้งอยู่

ผังพื้นชั้นล่างของโรงทหารหน้า

เขียนใหม่จากแผนผังในหนังสือ

ประวัติการของจอมพล

เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี

สันนิษฐานว่าส่วนของห้องนายแพทย์และโรงพยาบาลทหารน่าจะอยู่บริเวณมุมซ้ายบน

74 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ในโรงทหารหน้าแห่งใหม่นี้ ดังแบบแปลนโรงทหารหน้าระบุว่า...อาคารด้านขวา ชั้นล่างเก็บปืนใหญ่ ชั้นบนเป็นที่อยู่ของทหารปืนใหญ่...โรงใหญ่ข้างขวาแบ่งเป็น ห้องนายแพทย์ทหาร และโรงพยาบาลทหาร...

(4) เลิกโรงพยาบาลทหารมหาดเล็ก เหลือโรงพยาบาลทหารหน้า พ.ศ. 2430

เมื่อ พ.ศ. 2430 มีประกาศ “พระราชบัญญัติสำหรับตั้งกรมทหาร จ.ศ. 1248” เพื่อจัดตั้งกรมยุทธนาธิการ ประกอบด้วยกรมทหารบก 1 กรม และกรมทหารเรือ 1 กรม เป็นการแยกการทหารบกและการทหารเรือออกจากกันตามแบบตะวันตกเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ ซึ่งแต่เดิมมีหน้าที่ปนกัน กรมทหารบกในอดีตมีเรือเป็นของตนเองจึงทำหน้าที่ส่วนหนึ่งเหมือนกับทหารเรือ ส่วนกรมทหารเรือในอดีตมีที่ตั้งบนบกจึงมีหน้าที่ส่วนหนึ่งเหมือนกับทหารบก(23) การจัดระบบใหม่ตั้งเป็นกรมทหารบก 1 กรม ประกอบด้วย 7 กรมย่อย คือ กรมทหารมหาดเล็ก กรมทหารรักษาพระองค์ กรมทหารล้อมวัง กรมทหารหน้า กรมทหารฝีพาย กรมทหารปืนใหญ่ กรมทหารช้าง และตั้งเป็นกรมทหารเรือ 1 กรม ประกอบด้วย 2 กรมย่อย คือ กรมทหารเรือพระที่นั่งเวสาตรี กรมอรสุมพล การจัดตั้งกรมยุทธนาธิการจึงเป็นการทดลองจัดระบบราชการระดับกรมที่ใหญ่ที่สุดเป็นครั้งแรก ต่อมาภายหลังจึงเรียกชื่อกรมใหญ่นี้ว่า กระทรวง ดังนั้น การจัดตั้งกรมยุทธนาธิการจึงเป็นการทดลองจัดตั้งระบบกระทรวงแบบตะวันตกหน่วยงานแรกของไทย

ต่อมาเปลี่ยนนาม “โรงทหารหน้า” เป็น “ศาลายุทธนาธิการ” และมีการย้ายกรมทหารมหาดเล็กจากพระบรมมหาราชวังออกมารวมกับกรมทหารหน้าในศาลายุทธนาธิการในปี พ.ศ. 2430 สันนิษฐานว่า ได้เลิกโรงพยาบาลทหารมหาดเล็กไปหลังจากที่ย้ายมาอยู่รวมกัน เหลือเฉพาะโรงพยาบาลทหารหน้าในศาลายุทธนาธิการเพียงแห่งเดียว อาจเป็นไปได้ว่าโรงพยาบาลทหารหน้าเปลี่ยนเป็น “โรงพยาบาลทหารกลาง” สำหรับทหารเจ็บป่วยทุกคนที่พักอาศัยอยู่ในโรงทหารขนาดใหญ่ราว 2,000 นายภายในศาลายุทธนาธิการ

ระหว่าง พ.ศ. 2428 - 2431 ทหารสังกัดกรมทหารหน้าเดินทางไปปราบฮ่อหลายครั้ง โรงทหารหน้าจึงมีทหารประจำอยู่ไม่มาก กิจการโรงพยาบาลทหารหน้าในระยะนี้อาจไม่ประสบผล ประกอบกับเมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งคณะกรรมการจัดการโรงพยาบาลขึ้นใน พ.ศ. 2430 เพื่อจัดสร้างโรงพยาบาลสำหรับฝ่ายพลเรือน คือ โรงศิริราชพยาบาล การดำเนินการได้ประสบความสำเร็จอย่างมาก จึงใช้เป็นต้นแบบสำหรับโรงพยาบาลทุกแห่ง รวมทั้งโรงพยาบาลทหารในยุคหลังโรงพยาบาลทหารหน้าเช่นกัน

(5) ตั้งโรงพยาบาลทหารเรือ พ.ศ. 2433

เมื่อ พ.ศ. 2433 มีประกาศพระราชบัญญัติแก้ไขเพิ่มเติมแบบแผนราชการของทหารบกและทหารเรือชื่อว่า “พระราชบัญญัติจัดการกรมยุทธนาธิการ ร.ศ. 109”(24) ยกกรมยุทธนาธิการขึ้นเป็น “กระทรวงยุทธนาธิการ” (Ministry of War and Marine) ใน พ.ศ. 2433 เพื่อทดลองการจัดราชการทหารโครงสร้างราชการของกระทรวง (Bureaucratic Structure) แบบใหม่โดยแบ่งกรมกองต่าง ๆ ตามประเทศตะวันตก มีตำแหน่งแพทย์ทหารและโรงพยาบาลโครงสร้างราชการของกระทรวงแบบใหม่ ดังนี้

75  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

“ตำแหน่งแพทย์” ในกระทรวงยุทธนาธิการ พ.ศ. 2433

กรมทหารบก

1. กรมยกกระบัดทหารบกใหญ่ มีตำแหน่งนายแพทย์ใหญ่ทหารบก 1 และผู้ช่วยนายแพทย์ใหญ่ทหารบก 1

2. โรงพยาบาลทหารบก มีตำแหน่งสารวัตรใหญ่ 1/รองสารวัตรใหญ่ 1/นายแพทย์ 1/ผู้ช่วยนายแพทย์ 1/นายสิบพยาบาล 1/นายสิบภัณฑ์กิจ 1

3. กรมคุกทหารบก มีตำแหน่งนายแพทย์ 1 คน

กรมทหารเรือ

1. กรมทหารเรือ มีตำแหน่งนายแพทย์ใหญ่ทัพเรือ 1(25)

2. โรงพยาบาลทหารเรือ มีตำแหน่งสารวัดใหญ่ 1/รองสารวัดใหญ่ 1/นายแพทย์ 1/ผู้ช่วยนายแพทย์ 1/นายสิบพยาบาล 1/นายสิบภัณฑ์กิจ 1

3. กรมคุกทหารเรือ มีตำแหน่งนายแพทย์ 1

การจัดตั้งโครงสร้างระบบราชการแพทย์ทหารเรือเริ่มต้นครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. 2433 เป็นงานส่วนหนึ่งของกรมทหารเรือ กระทรวงยุทธนาธิการ ในปี พ.ศ. 2433 กรมทหารเรือย้ายที่ทำการต่าง ๆ ไปอยู่ฝั่งธนบุรี จัดตั้งอู่เรือหลวง (กรมอู่เรือ - Dockyard บริเวณพื้นที่ของอู่แห้งลำดับที่ 1 ของกรมอู่ทหารเรือ ธนบุรีในปัจจุบัน) อู่เรือหลวงเป็นอู่ซ่อมเรือขนาดใหญ่ อยู่ติดกับที่ทำกาของกองบัญชาการกรมทหารเรือ รวมทั้งเรือรบต่าง ๆ ของทหารเรือจะจอดโยงอยู่ตลอด

ภาพแสดงของอาคารของเรือนไม้ของโรงเรียนสตรีวัดระฆังของอาคารเรียนชุดแรกที่รับต่อจากโรงพยาบาลทหารเรือเดิม

(ไม่ทราบปีที่ถ่าย แต่ใช้งานเป็นอาคารสอนตั้งแต่ พ.ศ. 2457 ถึง พ.ศ. 2494) โดยเปลี่ยนจากหลังมุงจากเป็นสังกะสี

เรือนไม้สองชั้นเดิมใช้เป็นส่วนของสถานที่การรักษาของโรงพยาบาลทหารเรือกลาง สังเกตจะเห็นตัวปืนใหญ่

ทั้งซ้ายและขวาของรูปที่เคยตั้งอยู่มาตั้งแต่สมัยที่ยังเป็นโรงพยาบาลทหารเรือ โดยปืนใหญ่ที่อยู่ด้านขวาของรูป

เป็นปืนใหญ่ Armstrong ขนาดปากกระบอกเก้านิ้ว เคยประจำในเรือหลวงหาญหักศัตรู

โดยในวิกฤต ร.ศ. 112 (พ.ศ. 2436) เคยยิงและหยุดยั้งเรือรบฝรั่งเศสชื่อเรือ Jean Baptisl Say จนแล่นต่อไปไม่ได้

ปัจจุบันปืนใหญ่กระบอกนี้ย้ายไปตั้งอยู่ในฐานทัพเรือสัตหีบ ชลบุรี

ที่มา : 100 ปี สตรีวัดระฆัง

76  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ที่มา : แผนที่กรุงธนบุรีโดยสำนักพิมพ์ต้นฉบับ ชี้ตำแหน่งและคำบรรยายสถานที่โดยผู้เรียบเรียง

77  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

สองข้างและร่องกลางตลอดแม่น้ำเจ้าพระยาในบริเวณนี้มากที่สุด กำลังพลทหารเรือส่วนใหญ่จึงรวมอยู่ในบริเวณนี้ กรมทหารเรือจึงยืมใช้พื้นที่ของวัดระฆังโฆสิตารามสร้างโรงพยาบาลทหารเรือ สำหรับเป็นโรงพยาบาลกลางสำหรับทหารเรือเป็นแห่งแรก สามารถเดินไปมาระหว่างโรงพยาบาลทหารเรือ อู่เรือหลวง และที่ทำการกรมทหารเรือได้สะดวก

โรงพยาบาลทหารเรือยุคแรกนี้เป็นเรือนไม้ชั่วคราว หลังคาจาก 3 หลังติดกัน เรือนชั้นเดียวหนึ่งหลังสำหรับเป็นที่ทำการของหน่วยบังคับการของนายแพทย์และพยาบาล กับเรือนไม้สองชั้นอีกสองหลังเพื่อเป็นโรงพยาบาล โดยมีพื้นที่รวมประมาณ 500 - 600 ตารางวา กั้นอาณาเขตด้วยรั้วสังกะสีโดยรอบ แยกจากพื้นที่ของวัด

ต่อมาใน ปี พ.ศ. 2443 ที่ทำการของหน่วยบังคับการของนายแพทย์และพยาบาลย้ายไปอยู่ในพื้นที่กรมยุทธโยธาทหารเรือ (กองบัญชาการของกองเรือลำนำ กองเรือยุทธการในปัจจุบัน) เป็นตึกยาวสองชั้นและคลังเก็บยาและพัสดุอีกหนึ่งหลัง รวมทั้งจัดตั้งโอสถศาลา กองแพทย์ทหารเรือเพิ่มขึ้นมาในบริเวณใกล้กับวัดวงมูล (วัดทรงประมูลหรือวัดวงศมูลวิหารในปัจจุบัน) ส่วนโรงพยาบาลทหารเรือกลางยังคงใช้ที่เดิมของพื้นที่ของวัดระฆังพลางก่อน

(6) เลิกโรงพยาบาลทหารหน้าในศาลายุทธนาธิการ

เมื่อ พ.ศ. 2435 จัดตั้งกระทรวงกลาโหม โดย “ประกาศตั้งตำแหน่งเสนาบดี”(26) ตั้ง 12 เสนาบดี 12 กระทรวง โครงสร้างระบบราชการของแพทย์ทหารและโรงพยาบาลทหารในกระทรวงกลาโหมยึดตามแบบที่กระทรวงยุทธนาธิการจัดไว้ตั้งแต่ พ.ศ. 2433

ในการจัดตั้งกระทรวงกลาโหม พ.ศ. 2435 ได้ยุบกระทรวงยุทธนาธิการให้เป็นกรมยุทธนาธิการอีกครั้ง และรวมไว้เป็นส่วนหนึ่งของกระทรวงกลาโหม ศาลายุทธนาธิการจึงเปลี่ยนเป็นที่ว่าการของกระทรวงกลาโหม งานราชการของกระทรวงกลาโหมมีขนาดใหญ่ ครอบคลุมทหารทั้งประเทศ จึงต้องการพื้นที่มากขึ้น และจำเป็นต้องย้ายโรงพยาบาลทหารบกออกไปตั้งในที่ใหม่เป็นการชั่วคราว คือ บริเวณพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) หลังจาก พ.ศ. 2435

(7) ตั้งโรงพยาบาลกรมกลาง ณ พระราชวังบวรฯ (วังหน้า) ไม่ทราบปี พ.ศ.

สันนิษฐานว่ามีการย้ายโรงพยาบาลทหารหน้าออกจากศาลาว่าการกระทรวงกลาโหม ไปตั้งอยู่ชั่วคราวในบริเวณพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) น่าจะอยู่บริเวณริมคลองหลอดปากแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงข้ามโรงพยาบาลทหารบก ปัจจุบันคือที่ตั้งของกองการท่องเที่ยว สำนักวัฒนธรรม กีฬา และการท่องเที่ยว กรุงเทพมหานคร โรงพยาบาลทหารบกชั่วคราวตั้งอยู่ในพื้นที่ของพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) บริเวณที่จะสร้างเป็นโรงทหารราบที่ 3 ฝีพาย ดังปรากฏหลักฐานในหนังสือกราบบังคมทูลพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช ลงวันที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2444 ดังนี้

...โรงพยาบาลกรมกลาง ซึ่งบัดนี้ตั้งอยู่ที่พระราชวังบวรฯ ชั่วคราวหนึ่ง และอยู่ในที่ซึ่งจะสร้างเป็นโรงทหารราบที่ 3 ฝีพาย สถานที่อยู่มีไม่พอกับคนไข้ ยังจัดให้ลงระเบียบดีทีเดียวไม่ได้ เป็นที่ไม่สมควรกับจะจัดให้เป็นโรงพยาบาลในที่นั้นโดยเป็นหลักถานยืนยาว...(27)

78  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ในหนังสือประชุมพงศาวดารภาคที่ 13 ตำนานวังน่า พบว่ามี “โรงหมอ” ในวังหน้าด้วย สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นโรงหมอของกรมหมอวังหน้า ซึ่งถูกรื้อออกทำเป็นพื้นสนามหลวงด้านทิศเหนือ พ.ศ. 2440 ไม่ใช่โรงพยาบาลกรมกลางทหารบกซึ่งยังคงมีอยู่ในวังหน้าถึง พ.ศ. 2444 และแผนที่วังหน้าในหนังสือประชุมพงศาวดารภาคที่ 13 เป็นแผนที่วังหน้ายุคสุดท้ายราว พ.ศ. 2428 ก่อนการเลิกวังหน้า ในตำนานวังหน้ากล่าวถึง “โรงหมอ” ไว้ดังนี้

...ในกำแพงพระราชวังบวรฯ มีเขตรกั้นเปนชั้นในอิกชั้นหนึ่ง เขตรที่กั้นทำเปนเขื่อนเพ็ชร หันน่าเข้าข้างในทั้งสี่ด้าน จะเปนของเดิม สร้างครั้งรัชกาลที่ 1 เพียงใด สร้างใหม่ในรัชกาลที่ 4 เพียงใดทราบไม่ได้แน่ ภายในเขื่อนเพ็ชรเปนลานพระราชวังชั้นกลางที่ผู้ชายอยู่ แต่ตอนข้างตวันออกเฉียงเหนือ ประมาณสักเสี้ยวของวังใน นอกจากนั้นเปนพระราชวังชั้นในที่ผู้หญิงอยู่ทั้งนั้น เขื่อนเพ็ชรด้านตวันออกตอนเหนือเปนทิมดาบตำรวจแลโรงทหาร ปืนใหญ่ 2 ตอน ต่อมาข้างใต้เปนคลังราชการแลคลังเครื่องสรรพยุทธ มีตึกดินอยู่ในนั้นด้วย เขื่อนเพ็ชรด้านเหนือเปนโรงม้ารวางใน แลโรงหมอ...(28)

จากหนังสือกราบบังคมทูลพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช ลงวันที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2444(29) ความว่า “สถานที่อยู่มีไม่พอกับคนไข้ ยังจัดให้ลงระเบียบดีทีเดียวไม่ได้” แสดงให้เห็นว่าในปี พ.ศ. 2444 ยังคงมีโรงพยาบาลกรมกลางตั้งอยู่ที่พระราชวังบวรฯ และมีพระดำริว่า “เป็นที่ไม่สมควรกับจะจัดให้เป็นโรงพยาบาลในที่นั้นโดยเป็นหลักถานยืนยาว” จึงกราบบังคมทูลฯ ขอย้ายไปสร้างในที่แห่งใหม่

ส่วนตำแหน่งที่ตั้งของโรงพยาบาลกรมกลางทหารบกในพระราชวังบวรฯ นั้น กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดชกราบบังคมทูลว่า “โรงพยาบาลกรมกลาง ซึ่งบัดนี้ตั้งอยู่ที่พระราชวังบวรฯ ชั่วคราวหนึ่ง และอยู่ในที่ซึ่งจะสร้างเป็นโรงทหารราบที่ 3 ฝีพาย” หมายความว่า จะต้องรื้อโรงพยาบาลกรมกลางออกไปก่อน จึงจะสร้างโรงทหารราบที่ 3 ฝีพาย หรือกรมทหารราบที่ 3 ได้ โดยจะต้องรื้อโรงพยาบาลกรมกลางออกไปนับตั้งแต่ พ.ศ. 2444 จึงจะสร้างแทนที่กันได้

มีโรงทหารเพียงแห่งเดียวที่ถูกสร้างขึ้นในพระราชวังบวรฯ ในปี พ.ศ. 2448 สอดคล้องกับลำดับเหตุการณ์ดังกล่าวและอ้างถึงกรมทหารราบที่ 3 (คือ โรงทหารราบที่ 3 ฝีพาย) ด้วยในหนังสือกราบบังคมทูลพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช ลงวันที่ 4 สิงหาคม พ.ศ. 2448(30) ดังนี้

สำเนาที่ 17/5899 ศาลายุทธนาธิการ

วันที่ 4 สิงหาคม รัตนโกสินทรศก 124

ขอเดชะฝ่าลอองธุลีพระบาทปกเกล้าฯ

ด้วยเมื่อปีรัตนโกสินทรศก 123 ข้าพระพุทธเจ้าได้ทูลเกล้าฯ ถวายรายงานวิธีจัดการปกครองและระเบียบการทหารบกในแพนกกรมยุทธนาธิการ

79  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

กลาง เพื่อทราบฝ่าลอองธุลีพระบาท ตามการที่ดำเนินการนั้น บัดนี้ข้าพระ-พุทธเจ้าขอพระราชทานทูลเกล้าฯ ถวายรายงานการทหารในมณฑลกรุงเทพฯ แลความดำริในการต่อไป เพื่อจะได้ทรงพระราชดำริอีกชั้นหนึ่ง

1. ทหารบกมณฑลกรุงเทพฯ ตามที่เปนอยู่ ณ บัดนี้ จัดตั้งขึ้นเปนกรมบัญชาการมณฑล 1 มีกรมทหาร คือ

(1) กรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์

(2) กรมทหารม้าที่ 1

(3) กรมทหารปืนใหญ่ที่ 1

(4) กรมทหารช่างที่ 1

(5) กรมทหารราบที่ 1

(6) กรมทหารราบที่ 2

(7) กรมทหารราบที่ 3

(8) กองโรงเรียนนายสิบมณฑลกรุงเทพฯ

(9) กองพยาบาลมณฑลกรุงเทพฯ

ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ

กองพยาบาลมณฑลกรุงเทพฯ

กองพยาบาลมณฑลกรุงเทพฯ จัดตั้งขึ้นที่ โรงพยาบาลใหญ่ของทหารบกใกล้ปากคลองหลอด จัดการรักษาพยาบาลโดยใช้ยาแลตำราแพทย์ฝรั่ง รับคนป่วยได้โดยปรกติประมาณ 200 คน ถ้าเปนเวลาฉุกเฉินจะรับคนป่วยได้ในระหว่าง 300 - 400 คน ในขณะนี้คงมีคนป่วยประจำอยู่ 200 เศษ ๆ เสมอ คือ เปนคนป่วยที่จะรักษาที่โรงทหารไม่ได้ภายใน 14 วัน เปนต้น หรือคนป่วยที่ต้องรักษาโดยตำราฝรั่ง เพราะแพทย์ที่ประจำตามกรมแลกองล้วนเปนแพทย์ที่ใช้ยาไทยทั้งสิ้น ในโรงพยาบาลนี้คนป่วยที่ต้องรักษาโดยมาก คือ โรคเหน็บชา ซึ่งแพทย์ฝรั่งแลแพทย์ไทยไม่ทราบว่าจะบำบัติได้โดยทางใดเปนแน่แท้ อาไสรยทดลองแก้กันอยู่ แต่โรคนี้ที่ถึงอันตรายมีน้อยมักจะหายได้โดยมาก สถานที่แลการพยาบาลได้สร้างโดยประนีตและเรียบร้อย แลเปนเครื่องเชิดชูอวดชาวต่างประเทศได้แห่งหนึ่ง โรงพยาบาลนี้ยังไม่สำเร็จบริบูรณ์ดีแท้ ยังกำลังก่อสร้างเพิ่มเติมอยู่บ้าง แต่กระนั้นก็ดีนับว่าใช้ได้แล้ว และในเดือนกันยายนคงจะสำเร็จบริบูรณ์...

5. การก่อสร้าง...

(2) สร้างโรงทหารใหม่หลังพระราชวังบวรฯ ริมแม่น้ำเจ้าพระยาระหว่างท่าพระจันทร์ด้านใต้ถึงโรงพักกองตระเวน ท่าช้างวังน่าด้านเหนือ คือ ในปีนี้สร้างโรงทหารเปนตึกสองชั้น 2 หลัง จุคน 2 กองร้อย ที่ว่าการ 1 หลัง

80  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

โรงเลี้ยง 1 หลัง โรงประกอบอาหาร 1 หลัง รวมเปนเงิน 120,000 บาท กับใช้เงินค่าซ่อมแซมซึ่งจะกระเบียดกระเสียนในเงินเหลือใช้ซ่อมศาลายุทธนาธิการชั้นล่างทำเป็นคลังไว้เครื่องสรรพยุทธโดยรอบ กับศาลายิงเป้า 2 หลัง แลรื้อเรือนแถวสร้างเปนกำแพงโรงพยาบาลให้เสร็จ...

โรงทหารไม่ปรากฏชื่อนี้ สันนิษฐานว่าอาจหมายถึง กรมทหารราบที่ 3 หรือโรงทหารราบที่ 3 ฝีพาย สร้างขึ้นด้านหลังพระราชวังบวรฯ ด้านติดแม่น้ำเจ้าพระยา อยู่ระหว่างท่าพระจันทร์กับท่าช้างวังหน้า

(8) ตั้งโรงพยาบาลทหารบกกลาง ณ ปากคลองหลอด พ.ศ. 2444

หนังสือกราบบังคมทูลของพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช ลงวันที่ 7 พฤศจิกายน ร.ศ. 120(31) มีความตอนหนึ่งเกี่ยวกับโรงพยาบาลกรมกลาง ว่า

...โรงพยาบาลกรมกลาง ซึ่งบัดนี้ตั้งอยู่ที่พระราชวังบวรฯ ชั่วคราวหนึ่ง และอยู่ในที่ซึ่งจะสร้างเป็นโรงทหารราบที่ 3 “ฝีพาย” สถานที่อยู่มีไม่พอกับคนไข้ ยังจัดให้ลงระเบียบดีทีเดียวไม่ได้ เป็นที่ไม่สมควรกับจะจัดให้เป็นโรงพยาบาลในที่นั้นโดยเป็นหลักถานยืนยาว ข้าพระพุทธเจ้าได้ไปตรวจที่ตำบลประทุมวัน ในที่ซึ่งกระทรวงนครบาลได้จัดปลูกสร้างอะไรไว้แต่ก่อนบ้างนั้น บัดนี้ไม่มีอะไรแล้วเป็นที่รกอยู่ทั้งสิ้น ถ้าจะจัดทำแต่จำเภาะที่เป็นเกาะกลางอยู่ ก็ไม่พอกับความต้องการในเรื่องที่ ๆ จะตั้งโรงพยาบาลนี้ ยังรับพระราชดำริห์อยู่ต่อไป...

พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ กระทรวงกลาโหม มีพระดำริจะย้ายโรงพยาบาลกรมกลาง (ทหารบก) ออกจากพระราชวังบวรฯ ในตอนแรกจะสร้างที่ตำบลปทุมวัน แต่สุดท้ายก็ได้สร้าง ณ ปากคลองหลอด ด้านทิศเหนือ ตึกโรงพยาบาลทหารบกกลาง ณ ปากคลองหลอด มีจารึกที่หน้าตึกว่า “ปีมโรง รัตนโกสินทรศก 123” ซึ่งน่าจะเป็นปีที่สร้างเสร็จ พ.ศ. 2447 และโรงพยาบาลทั้งหมดน่าจะแล้วเสร็จสมบูรณ์ในเดือนกันยายน พ.ศ. 2448 ตามหลักฐานในหนังสือกราบบังคมทูลพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช(32) ลงวันที่ 4 สิงหาคม พ.ศ. 2448 ต่อมาว่า...โรงพยาบาลนี้ยังไม่สำเร็จบริบูรณ์ดีแท้ ยังกำลังก่อสร้างเพิ่มเติมอยู่บ้าง แต่กระนั้นก็ดีนับว่าใช้ได้แล้ว และในเดือนกันยายนคงจะสำเร็จบริบูรณ์...(33)

(9) ตั้งกรมแพทย์ทหารบก พ.ศ. 2447

พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิระประวัติวรเดช กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการทหาร มีหนังสือกราบบังคมทูลที่ 9/780 ลงวันที่ 27 เมษายน ร.ศ. 123 เรื่องขอพระบรมราชานุญาตตั้งกรมสรรพยุทธ์และกรมแพทย์(34) ดังนี้

81  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

จอมพล พระเจ้าบรมวงศ์เธอ

กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช

ทรงได้รับการถวาย

พระราชสมัญญานามว่า

พระบิดาแห่งกองทัพบกไทย

ด้วยในราชการทหารบกตามที่ได้จัดขยายการยิ่งขึ้นเป็นลำดับมาแล้วนั้น ในศกนี้สมควรจัด กรมสรรพยุทธ แล กรมแพทย์ เพิ่มขึ้นอีก 2 กรม ตามซึ่งการ 2 แพนกนี้ยังบกพร่องอยู่ คือ...

2. การแพทย์พยาบาล ตามที่เป็นมาแล้วมีแต่น่าที่การสำหรับโรงพยาบาล แลตามที่ได้จัดการขยายการทหารมาแล้ว ยังขาดการแพทย์ที่จะต้องจัดระเบียบการแลการทั้งปวงสำหรับราชการสนาม เพราะฉนั้น กรมแพทย์จึ่งเป็นการจำเป็นที่จะต้องตั้งขึ้นมีน่าที่ดังกล่าวมานี้ กับทั้งมีน่าที่ในการตรวจตราบังคับบัญชาการพยาบาลทั่วไป

3. ถ้าทรงพระราชดำริห์เห็นสมควร จัดตั้งกรมสรรพยุทธแลกรมแพทย์ขึ้นใหม่ในศกนี้แล้ว...นายแพทย์ใหญ่ทรัมป์ สมควรรับตำแหน่งเป็นหัวน่าแพทย์ ส่วนเงินตามงบประมาณที่จะจัดตั้ง 2 กรมนี้ขึ้นในศกนี้ มีจำนวนพอ ถ้าทรงพระราชดำริห์เห็นสมควรพระราชทานพระบรมราชานุญาตแล้ว ข้าพระพุทธเจ้า จะได้รับพระราชทานจัดการต่อไป

(82)  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

วันที่ 28 เมษายน ร.ศ. 123 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราช-หัตถเลขาตอบที่ 9/121 ดังนี้

วันที่ 28 เมษายน รัตนโกสินทร์ศก 123

ถึง กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช

ด้วยได้รับหนังสือที่ 9/780 ลงวันวานนี้ว่า ราชการทหารบกได้จัดการขยายยิ่งขึ้น สมควรจะจัดตั้งกรมสรรพยุทธและกรมแพทย์ให้มีขึ้นในศก 123...ให้นายแพทย์ใหญ่ทรัมป์ รับตำแหน่งเปนหัวหน้ากรมแพทย์ ว่าการที่จะจัดตั้งกรมทั้งสองนี้ขึ้น มีจำนวนเงินในงบประมาณศก 123 แล้ว ถ้าเหนชอบด้วย จะได้จัดต่อไปนั้น ทราบแล้ว อนุญาต

วันที่ 18 พฤษภาคม ร.ศ. 123 มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ตั้งกรมแพทย์ (ทหารบก) ขึ้นในกรมยุทธนาธิการ ให้นายแพทย์ทรัมป์รับราชการตำแหน่งนายแพทย์ใหญ่ หัวหน้ากรมแพทย์

(10) ตั้งโรงพยาบาลค่ายทหารบก พ.ศ. 2449

พ.ศ. 2449 มีการจัดสร้างโรงพยาบาลทหาร ประจำมณฑลทหารบกจังหวัดนครสวรรค์ เป็นแห่งแรก เป็นโรงพยาบาลค่ายทหารในมณฑลทหารบก(35)

(11) ตั้งกองบังคับการของหน่วยแพทย์ทหารเรือและโรงพยาบาลทหารเรือ

83  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ณ ปากคลองมอญ พ.ศ. 2455

จัดสร้างโรงพยาบาลทหารเรือ ณ ปากคลองมอญ ด้านเหนือ ตรงกันข้ามกับท่าราชวรดิษฐ์เมื่อ พ.ศ. 2455 เพื่อเป็นโรงพยาบาลและกองบังคับการของหน่วยแพทย์ทหารเรือเป็นการถาวรแห่งแรก รองรับการขยายโครงสร้างของกรมทหารเรือ โดยในปีก่อนหน้านั้น สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต เสนาบดีกระทรวงทหารเรือ กราบบังคมทูลถวายรายงานต่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ลงวันที่ 19 มกราคม พ.ศ. 2454 เพื่อจัดตั้งกระทรวงทหารเรือ(36) ความสำคัญบางตอนว่า

...มาตรา 8 การพยาบาล

ข้อ 1 ในเมื่อข้าพระพุทธเจ้ามารับตำแหน่ง การแพทย์และการพยาบาลรวมอยู่ในบังคับบัญชานายแพทย์ซึ่งเป็นทหารฝรั่ง มีแพทย์อยู่ในบังคับบัญชาแต่ล้วนเป็นแพทย์ที่รู้ด้วยคุ้นเคยกับการแพทย์ยาไทยเท่านั้น ตามกองทหารไม่มีแพทย์ประจำ มีแต่ประจำอยู่ที่โรงพยาบาล ถ้ามีคนเจ็บในเรือ ก็ชักธงสัญญาขึ้น แพทย์ลงไปตรวจ เห็นควรรักษาในโรงพยาบาลก็พาลงเรือมาไว้ที่โรงพยาบาล ส่วนคนเจ็บตามกองที่อยู่บก ก็แล้วแต่จะส่งไปโรงพยาบาลหรือไม่ส่ง ส่วนตามป้อม มีแพทย์ลงไปตรวจอาทิตย์ละ 1 ครั้ง ตามกองทหารหัวเมืองให้หมอเชลยศักดิ์

ข้อ 2 ต่อมาได้จัดขยายกว้างขวางขึ้น ได้รับแพทย์ประกาศนียบัตรจากโรงเรียนแพทยาลัยมาสู่ราชการ จัดให้มีแพทย์ประจำตามกองทหารหัวเมือง ส่วนการในกรุงเทพฯ เห็นว่าจัดแพทย์ประจำทุกลำเรือแลกองทหาร งานก็ไม่สู้จะมีมากในน่าที่แพทย์คนหนึ่ง ๆ ทั้งกองทหารทั้งปวงก็รวมอยู่ใกล้กัน จึงได้จัดให้มีแพทย์ประจำแต่ที่โรงเรียนนายเรือ นอกจากนั้น จัดสถานที่ขึ้นแห่งหนึ่งเรียกว่า โอสถศาลา มีแพทย์ประจำสำหรับทำการตรวจโรค ที่แจกยาตามใบสั่งของแพทย์มีที่ตึกยากับเครื่องมืออย่างใหม่พร้อม แลมีกำหนดเวลาที่เรือแลกองทหารทั้งปวงจะส่งคนเจ็บมาให้แพทย์ในที่นั้นทุกวัน คนเจ็บคนใดอาการน้อย แพทย์ก็ให้ยาส่งกลับไปกอง...มีใบตรวจประจำตัวถือไปส่งกองทหารกำหนดให้ทราบว่าคนเจ็บนั้นควรปฏิบัติอย่างใด ให้ส่งไปตรวจอีกเมื่อใด ถ้าเป็นอาการเจ็บถึงล้มนอนเสื่อ หรือเป็นโรคติดต่อกันได้ โอสถศาลาก็ส่งไปรักษาที่โรงพยาบาล เว้นไว้ถ้าเรือจะไปราชการ ก็จัดแพทย์ลงประจำพร้อมด้วยพลพยาบาลออกไปด้วย นอกจากนี้ ส่วนในกรุงถ้าคนเจ็บขึ้นในเวลาค่ำคืนเป็นอาการมาก ก็ให้เรียกแพทย์ซึ่งอยู่เวรจากสถานพยาบาลได้ทุกเวลา

ข้อ 3 สถิติโรคต่าง ๆ

ข้อ 4 การอดฝิ่น

84  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ข้อ 5 ส่วนของโรงพยาบาลทหารเรือ กรุงเทพฯ นี้ ของเดิมเป็นเรือนไม้ แลไม่กว้างขวางพอแก่การ บัดนี้ได้ซื้อที่ ที่จะปลูกใหม่ริมคลองมอญ สำเร็จลงแล้ว จะได้ลงมือการก่อสร้างในศกน่าต่อไป

ข้อ 6 การหาตัวแพทย์เข้าประจำการ ถ้าจะว่าด้วยจำนวนเสียส่วนง่าย แค่ในวิชาความรู้ยังหย่อนมาก ถ้าหากหลักสูตรราชแพทย์วิทยาลัยยังหย่อนอยู่ตราบใด ก็ยังจะต้องใช้แพทย์ชาวยุโรปอยู่อีกไม่ต่ำกว่านายหนึ่งเสมอไป เว้นแต่จะได้แพทย์ไทยที่ได้เล่าเรียนความรู้อย่างบริบูรณ์มาแต่ที่อื่น

ข้อ 7 การรักษาความสะอาดในสถานที่...อาหารและเครื่องบริโภคของอาหารทั่วไป ตั้งแต่ข้าพระพุทธเจ้าเข้ามาได้จัดให้มีแพทย์...ประจำตรวจตราอย่างกวดขันทุกแห่ง ยังหาได้เคยมีโรคอันใดเกิดขึ้นในทางโสโครกไม่...

หมายเหตุ

คำอธิบายเพิ่มเติมข้อต่าง ๆ มีดังนี้

ข้อ 1 “ในเมื่อข้าพระพุทธเจ้ามารับตำแหน่ง” หมายถึง เมื่อสมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ทรงเป็นผู้บัญชาการกรมทหารเรือ เมื่อวันที่ 25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2447

ข้อ 2 “ต่อมาได้จัดขยายกว้างขวางขึ้น ได้รับแพทย์ประกาศนียบัตรจากโรงเรียนแพทยาลัยมาสู่ราชการ จัดให้มีแพทย์ประจำตามกองทหารหัวเมือง” หมายถึง การจัดตั้งกองทหารเรือชายฝั่งทะเลตะวันออกที่ประจำสถานีชายทะเลต่าง ๆ เช่น ที่ชลบุรี บางพระ บางละมุง เกาะเสม็ด ระยอง จันทบุรี ขลุง ตราด เกาะกง และเกาะเสม็ดนอก (ตอนนั้นยังขึ้นกับสยาม) ซึ่งภายหลังได้พัฒนาเป็นกองโรงเรียนพลทหารเรือ คือ กองที่ 1 ในจังหวัดสมุทรสงคราม กองที่ 2 ในจังหวัดสมุทรสาคร กองที่ 3 ในนครเขื่อนขันธ์ กองที่ 4 ในจังหวัดสมุทรปราการ กองที่ 5 บางพระ ในจังหวัดชลบุรี กองที่ 6 ในจังหวัดระยอง กองที่ 7 ในจังหวัดจันทบุรี รวมกับกองทหารเรือที่ประจำป้อมหลักของปากแม่น้ำเจ้าพระยาสี่แห่ง คือ ป้อมแผลงไฟฟ้า ป้อมผีเสื้อสมุทร ป้อมเสือซ่อนเล็บ และป้อมพระจุลจอมเกล้า

“จึงได้จัดให้มีแพทย์ประจำแต่ที่โรงเรียนนายเรือ นอกจากนั้น จัดสถานที่ขึ้นแห่งหนึ่งเรียกว่า โอสถศาลา” หมายถึง การจัดให้มีแพทย์ประจำโรงเรียนนายเรือ ซึ่งตอนนั้นโรงเรียนนายเรือตั้งอยู่ในพระ-ราชวังเดิม ฝั่งธนบุรี และโอสถศาลาตั้งอยู่ใกล้กองบังคับการกองแพทย์ทหารเรือ ในพื้นที่เขตของกรมยุทธโยธาทหารเรือ บริเวณด้านข้างวัดวงมูล (ปัจจุบันชื่อ “วัดวงศมูลวิหาร” หรือวัดทรงประมูล มีแต่พระอุโบสถ ไม่มีพระสงฆ์ประจำพรรษา ตั้งในบริเวณกรมอู่ทหารเรือธนบุรี)

ข้อ 6 ระหว่าง ปี พ.ศ. 2433 - 2457 มีแพทย์ชาวต่างประเทศ 4 ท่านที่ทำงานหรือเคยร่วมงานกับกองทัพเรือ ได้แก่ Dr. Peter Gowan, นาวาเอก โทมัส เฮเวิด เฮส์ (Thomas Heyward Heys), นาวาโท เบอร์เมอร์ (A.H. Boehmer), นายแพทย์เอ็ด อาร์ดัมซัน (พระบำบัดสรรพโรค)

เวลานั้นมีแพทย์ทหารเรือจบการศึกษาจากต่างประเทศจำนวน 2 ท่าน คือ พลเรือตรี หม่อมเจ้าถาวรมงคลวงศ์ ไชยันต์ M.R.C.S. (England) L.R.C.P. (London) Diploma of School of Tropical Medicine (London) และพลเรือตรี นายแพทย์เล็ก สุมิตร M.R.C.S. (England) L.R.C.P. (London) Diploma of School of Tropical Medicine (London) ทั้ง 2 ท่านเป็นบุคคลสำคัญในการวางรากฐานการแพทย์ทหารเรือให้มั่นคงมาถึงปัจจุบัน⁽³⁷⁾

85  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(12) ย้ายโรงพยาบาลทหารบกกลางไปอยู่ที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สภากาชาดสยามพ.ศ. 2457

มีคำสั่งกระทรวงกลาโหมที่ 3/135 ลงวันที่ 3 เมษายน พุทธศักราช 2457 โดยเจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต (ม.ร.ว.อรุณ ฉัตรกุล) เสนาบดี(38)ความว่า

ด้วยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สภากาชาดสยาม มอบโรงพยาบาลซึ่งได้จัดสร้างขึ้นใหม่ด้วยเงินซึ่งได้ทรงพระมหากรุณาบริจาคพระราชทรัพย์แลพระภาดา, พระภคินีได้ทรงบริจาครวมกัน เพื่อเป็นอนุสาวรีย์ฉลองพระเดช-พระคุณในสมเด็จพระบรมชนกนารถพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้น ให้แก่กระทรวงกระลาโหม สำหรับจัดขึ้นเปนโรงพยาบาลทหารบกกลาง เพราะฉนั้น

1) ให้จัดตั้งกองพยาบาลทหารบกกลางขึ้น มีระเบียบการตามที่ปรากฏในข้อบังคับซึ่งตราขึ้นไว้นั้น

2) ให้หมอเชเฟอร์ที่ปฤกษากรมแพทย์ทหารบกเปนผู้บังคับกิจการในกองพยาบาลนี้ มีนามแทนตำแหน่งว่า ผู้อำนวยการโรงพยาบาลทหารบกกลาง อยู่ในความดูแลบังคับบัญชาของนายพลเอก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงพิศณุโลกประชานารถ เสนาธิการทหารบก ให้เปนผู้อำนวยการสภากาชาดอีกส่วนหนึ่งด้วย แลให้หมอเชเฟอร์คงเปนที่ปฤกษากรมแพทย์ทหารบกอยู่ตามเดิม

3) ให้หมอออตโตออร์นชไตน์ และนายร้อยโท ชื่น แพทย์ประจำกรมแพทย์ทหารบก พแนกยาฝรั่ง ไปประจำกองพยาบาลทหารบกกลาง...

ข้อบังคับว่าด้วยกองพยาบาลทหารบกกลาง

ข้อ 1 กองพยาบาลทหารบกกลาง ขึ้นตรงต่อกระทรวงกระลาโหม แต่อยู่ในความดูแลของเสนาธิการทหารบก เพราะฉนั้นเมื่อผู้อำนวยการโรงพยาบาลทหารบกกลางมีกิจการจะต้องเสนอกระทรวงกระลาโหม ให้เสนอต่อเสนาธิการทหารบกเสียก่อน แลถ้ากิจการที่จะต้องกระทำไปนั้น ไม่เกี่ยวกับการที่จะต้องออกเงินเกินกว่างบประมาณที่กำหนดไว้ หรือไม่จำเป็นแท้ที่เสนาบดีกระทรวงกระลาโหมจะต้องสั่งการเองแล้ว ให้เสนาธิการทหารบกเปนผู้สั่งการในนามของเสนาบดีกระทรวงกระลาโหมแลเจ้าน่าที่ทั้งปวงต้องปฏิบัติตาม ฉะเพาะในเรื่องที่เกี่ยวกับกองพยาบาลนี้

ข้อ 2 กองพยาบาลนี้ มีผู้อำนวยการโรงพยาบาลทหารบกกลาง เปนผู้รับผิดชอบบังคับบัญชากิจการทั่วไป แลผู้อำนวยการมีอำนาจวางข้อบังคับซึ่งเนื่องในกิจการภายในของกองพยาบาลได้โดยตามสมควร

86  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ข้อ 9 กองพยาบาลทหารบกกลาง ตั้งทำการอยู่ในสถานที่โรงพยาบาลถาวรซึ่งสภากาชาด ได้สร้างขึ้นที่ทำเลมุมถนนสนามม้ากับถนนหัวลำโพงต่อกันนั้น มีน่าที่แบ่งเปนประเภทต่าง ๆ กล่าวโดยกว้างขวางดังต่อไปนี้

ก) ประเภทสั่งสอนเพิ่มพูนความรู้แลฝึกฝนความชำนาญของแพทย์ทหารบก

ข) ประเภทตรวจแลรักษาพยาบาลทหารบกซึ่งป่วย

ค) ประเภทตรวจแลรักษาพยาบาลคนทั่วไป

ง) ประเภทตรวจเชื้อโรคแลบำรุงวิชาแพทย์

ข้อ 10 ประเภทการสั่งสอนเพิ่มพูนความรู้แลฝึกฝนความชำนาญของนายแพทย์ทหารบกนั้น ยังแบ่งออกเปน 2 ชนิด คือ

ก) การฝึกหัดสั่งสอนริมที่นอนคนป่วย

ข) การสั่งสอนโดยวิธีเลกเชอร์

ระเบียบการละเอียดนั้น ผู้อำนวยการโรงพยาบาลทหารบกกลางเปนผู้กำหนด

ข้อ 11 ผู้ที่จะรับความสั่งสอนแลฝึกฝนนั้นแบ่งออกเป็น 3 ประเภท คือ

ก) นายแพทย์ทหารบกชั้นผู้น้อยที่อยู่ประจำโรงพยาบาลทหารบกกลาง

ในประเภทนี้กระทรวงกระลาโหมจะได้สั่งให้นายแพทย์ซึ่งออกจากโรงเรียนแพทย์ใหม่ ๆ แลที่จะมารับราชการทหารบกนั้น ไปประจำโรงพยาบาลทหารบกกลาง เพื่อรับความสั่งสอนแลฝึกฝนความชำนาญให้ดีจริงแล้ว จึ่งจะย้ายไปรับราชการตามกรมกองทหารในที่อื่นต่อไป นายแพทย์ชนิดนี้จะต้องประจำอยู่ที่กองพยาบาลทหารบกกลางไม่ต่ำกว่า 2 ปี แลเมื่อผู้อำนวยการโรงพยาบาลทหารบกกลางเห็นว่ามีความรู้ความชำนาญพอสมควรแล้ว จึงให้ทำรายงานกระทรวงกระลาโหม เพื่อสั่งการย้าย และส่งนายแพทย์อื่นไปประจำโรงพยาบาลทหารบกกลางต่อไป

ข) นายแพทย์ทหารบกซึ่งประจำอยู่ตามกรมกองในกรุงเทพฯ ซึ่งไปดูการผ่าตัดและฟังเลกเชอร์เปนครั้งเปนคราว

ในประเภทนี้ คือบรรดานายแพทย์ทหารบกซึ่งอยู่ในกรุงเทพฯ ถ้าไม่ติดราชการตามน่าที่ของตนแล้ว ให้ไปดูการตัดผ่าที่โรงพยาบาลทหารบกกลางตามที่กองพยาบาลทหารบกจะได้บอกไปยังกรมแพทย์ทหารบกให้นัดแนะเวลา...

ค) นายแพทย์ทหารบกซึ่งอยู่นอกกรุงเทพฯ

ในประเภทนี้จะได้มีการฝึกหัดสั่งสอนฉเพาะคราว 1 ใน ปี 1 มีกำหนดเวลา 3 เดือน ให้เปนน่าที่ของกรมแพทย์ทหารบกเลือกคัดนายแพทย์

87  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ซึ่งอยู่นอกกรุงเทพฯ เปนจำนวน 10 นาย ส่งรายนามมายังกระทรวงกระลาโหม แล้วกระทรวงกระลาโหมจะได้ออกคำสั่งให้นายแพทย์นั้นมารับความฝึกฝนที่กองพยาบาลทหารบกกลาง เปนกำหนดเวลา 3 เดือน...

ต่อมา พ.ศ. 2459 กระทรวงกลาโหมได้ย้ายกองพยาบาลทหารบกกลางและโรงพยาบาลทหารบกกลางออกไปจากโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สภากาชาดสยาม ตามข้อผูกพันตามอนุสัญญาเจนีวา ร.ศ. 125

...Geneva Convention, 1906 : Article 10 of the Geneva Red Cross Convention of the 6th July 1906 provides that each contracting State shall notify to the others the names of the Voluntary Aid Societies which it has authorized, under its own responsibilities, to render assistance to the regular Medical Service of its Armies...

อนุสัญญาเจนีวา ร.ศ. 125 ข้อ 10 ให้แต่ละประเทศภาคีสมาชิกจัดตั้ง National Red Cross Society (The Voluntary Aid Societies) ที่มีอำนาจหน้าที่รับผิดชอบการดำเนินการด้วยตนเอง (which it has authorized, under its own responsibilities) กล่าวคือ เป็นองค์กรอิสระภายใต้กฎหมาย จึงมีพระบรมราชโองการประกาศพระราชบัญญัติว่าด้วยสภากาชาดสยาม พุทธศักราช 2461 จัดตั้งสภากาชาดสยามขึ้นเป็นองค์กรอิสระถาวร ฝ่ายทหารบกจึงเหลือ โรงพยาบาลทหารบก ณ ปากคลองหลอด คือ โรงพยาบาลของกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) เพียงแห่งเดียวในกรุงเทพฯ อย่างไรก็ตาม โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สภากาชาดสยาม ยังคงเป็นโรงเรียนแพทย์ทหาร และตำแหน่งแพทย์และพยาบาลของโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ก็ยังคงเป็นตำแหน่งข้าราชการของกรมแพทย์ทหารบก รับเงินเดือนจากกระทรวงกลาโหมไปจนถึง พ.ศ. 2475 หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดินเป็นระบอบประชาธิปไตย จึงแยกแพทย์ทหารออกจากสภากาชาดในปี พ.ศ. 2475 ตามที่กระทรวงกลาโหมได้ออกคำสั่งสำหรับทหาร 65/5392 ลงวันที่ 13 กรกฎาคม 2475 (ดูหัวข้อที่ 18)

(13) โรงพยาบาลทหารบก ณ ปากคลองหลอด เปลี่ยนเป็นโรงพยาบาลของกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) พ.ศ. 2457

เมื่อสร้างโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์เสร็จแล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ให้อยู่ในกำกับของกระทรวงกลาโหม โรงพยาบาลทหารบกกลางและกองพยาบาลทหารบกกลางจึงย้ายไปตั้งที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ ส่วนโรงพยาบาลทหารบก ณ ปากคลองหลอด ได้เปลี่ยนเป็นโรงพยาบาลของกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) จึงมีความเกี่ยวข้องกันระหว่างโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์และกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์)(39) ดังนี้

88  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ความเกี่ยวข้องกับกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์)

เมื่อโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ได้เปิดแล้ว คนที่เจ็บเป็นโรคอย่างร้ายจะส่งจากกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) มาที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ก็ได้ แต่อย่าเข้าใจเสียว่าใครมีโรคอย่างร้ายหรือหนักแล้วจะต้องถ่ายมาที่โรงพยาบาลนี้เสมอไป คนเจ็บที่จะส่งมาโรงพยาบาลนี้ได้ก็คือผู้ที่จะต้องการรักษาพยาบาลเปนพิเศษโดยวิธียุโรปแท้ ๆ กับผู้ที่จะต้องถูกทำการตัดผ่าอย่างสำคัญ

การตัดผ่านายทหารแลพลทหารควรจะทำได้ดีในกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) แต่ต้องอยู่ในการตรวจตราดูแลของหมอเชเฟอร์ เว้นไว้แต่การตัดผ่าที่ยากแลสำคัญ จึงจำเปนต้องทำที่โรงพยาบาลใหม่นี้ เพราะว่าในโรงพยาบาลใหม่นี้มีที่จำกัดรับคนเจ็บให้มาอยู่ในโรงพยาบาลได้เพียง 40 คนเท่านั้นในเวลานี้...

แพนกโรคที่ติดต่อกันได้

กองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) ไม่มีที่สำหรับแยกคนเปนโรคที่ติดต่อกัน...เมื่อประมาณ 5 ปีมาแล้ว ได้คิดกันว่าจะขยายโรงพยาบาลกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) ให้กว้างออกไป โดยมีแพนกโรคติดต่อกันได้ แต่ความคิดอันนี้ก็หาได้สำเร็จไม่ด้วยว่าหาที่เหมาะใกล้กับกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) ไม่ได้...

วิธีการจัดยาแลเครื่องใช้

...ถ้าหมอเชเฟอร์ ยกที่ทำการส่วนตัวไปโรงพยาบาลใหม่แล้วจะมีห้องว่างอีก 2 ห้องที่กรมแพทย์ แต่ถึงกระนั้นก็ดี ยังเป็นการคับแคบสำหรับกรมแพทย์อยู่นั่นเอง แต่ถ้าจะสร้างที่ทำการกรมแพทย์ขึ้นใหม่แล้วควรจะสร้างขึ้นใกล้กับโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์...

สรุปได้ว่า กรมแพทย์ทหารบกยังคงมีที่ตั้งอยู่ที่โรงพยาบาลของกองพยาบาลที่ 1 (รักษาพระองค์) ณ ปากคลองหลอด หรือเรียกว่า “กรมแพทย์ทหารบก ปากคลองหลอด พระนคร” โดยหมอเชเฟอร์ เแพทย์ใหญ่ทหารบกมีห้องทำงานส่วนตัว 2 ห้อง และจะย้ายห้องทำงานส่วนตัวไปอยู่ที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ แต่กระนั้นกรมแพทย์ทหารบกยังคงมีสถานที่คับแคบและยังคงอยู่ที่เดิม

(14) กรมแพทย์ทหารบกย้ายไปอยู่ที่พระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณ์ วังหน้า พ.ศ. 2460

สันนิษฐานว่า สถานที่ทำการของกรมแพทย์ทหารบก ปากคลองหลอด คับแคบ จึงจำเป็นต้องย้ายที่ทำการออกไปตั้งในที่ใหม่ คือ พระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณ์ เป็นการชั่วคราว เพราะเป็นที่กว้างขวางกว่าเดิม

89  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

วังพญาไท

(15) กรมแพทย์ทหารบกย้ายไปบ้านคุณหญิงทรามสงวนอภัยรณฤทธิ์ ริมท่าน้ำวัดราชบูรณะ (วัดเลียบ) เชิงสะพานพระพุทธยอดฟ้า พ.ศ. 2461

กรมแพทย์ทหารบกย้ายออกจากพระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณ์ไปอยู่ที่บ้านคุณหญิงทรามสงวน-อภัยรณฤทธิ์ ริมท่าน้ำวัดราชบูรณะ (วัดเลียบ) เชิงสะพานพระพุทธยอดฟ้า ที่กว้างขวางกว่าเดิม ส่วนโรงพยาบาลทหารบกยังคงอยู่ที่ปากคลองหลอด

(16) เปิดโฮเต็ลพญาไท พ.ศ. 2468

พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้กรมรถไฟหลวงปรับปรุงวังพญาไทเป็นโรงแรมชั้นหนึ่งสำหรับให้ชาวต่างประเทศพัก เปิดเมื่อ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2468

(17) กรมแพทย์สุขาภิบาลทหาร พ.ศ. 2474

เนื่องจากภาวะเศรษฐกิจและการเงินของประเทศและเศรษฐกิจโลกตกต่ำ จึงมีการลดค่าใช้จ่ายในภาครัฐ มีการปรับลดควบรวมโครงสร้างของหน่วยราชการต่าง ๆ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมกรมแพทย์สุขาภิบาลทหารบกกับกรมแพทย์พยาบาลทหารเรือเป็นกรมเดียวกันในชื่อว่า กรมแพทย์สุขาภิบาลทหาร ตามคำสั่งสำหรับทหารที่ 43/12103 ลงวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2474(40) โดยให้ พล.ร.ต. หม่อมเจ้าถาวรมงคลวงศ์ ไชยันต์ นายแพทย์ใหญ่ทหารเรือ ย้ายไปรับราชการที่กระทรวงวังในตำแหน่งแพทย์ประจำพระองค์ และให้ พล.ต. พระยาวิบุลอายุรเวท นายแพทย์ใหญ่ทหารบกเป็นนายแพทย์ใหญ่ทหาร

90  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

มีหน้าที่กำกับดูแลและบังคับบัญชากรมแพทย์สุขาภิบาลทหาร และให้นาวาโท พระชัยสิทธิเวช (เชย ชัยสิทธิเวช) ดำรงตำแหน่งแทนหม่อมเจ้าถาวรมงคลวงศ์ ไชยันต์

กรมแพทย์พยาบาลทหารเรือซึ่งย้ายไปรวมอยู่ในกรมสุขาภิบาลทหาร เรียกใหม่ว่า “กรมเสนารักษ์ราชนาวี” (1 มกราคม พ.ศ. 2474 - 28 มกราคม พ.ศ. 2475) ต่อมาต้องลดขนาดหน่วยงานเป็นระดับกองแล้วจึงเปลี่ยนชื่อเป็น “กองเสนารักษ์ราชนาวี” (28 มกราคม พ.ศ. 2475 - พ.ศ. 2479)(41)

(18) แยกแพทย์ทหารออกจากสภากาชาด พ.ศ. 2475

หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดินเป็นระบอบประชาธิปไตยเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 กระทรวงกลาโหมได้ออกคำสั่งสำหรับทหารที่ 65/5392 ลงวันที่ 13 กรกฎาคม 2475(42) ความว่า

...1. พล.ต. พระยาวิบุลอายุรเวท นายแพทย์ใหญ่ทหารบก กับ พล.ต. พระยาดำรงแพทยาคุณ ผู้อำนวยการแผนกโรงเรียนแพทย์ทหาร ซึ่งให้ยืมไปทำการทางสภากาชาดสยาม ออกจากประจำการเพื่อรับพระราชทานบำนาญ

2. อำมาตย์โท พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์ ซึ่งรับราชการอยู่ในกระทรวงมหาดไทย เป็นนายแพทย์ใหญ่ทหาร ว่าที่พันโทแต่งเครื่องหมายทหาร ได้รับเงินเดือนอัตรา พ.ท. 1 ทั้ง 3 นายนี้ ตั้งแต่ สิงหาคม 2475...

พลตรี พระยาวิบุลอายุรเวทและ พลตรี พระยาดำรงแพทยาคุณ เป็นผู้มีความเกี่ยวข้องกับสภากาชาดสยามอย่างแน่นแฟ้น เพราะทั้ง 2 ท่านนี้เคยดำรงตำแหน่งเป็นผู้อำนวยการโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ การให้ออกจากราชการทหารนับเป็นการตัดความเชื่อมโยงระหว่างแพทย์ทหารบกกับสภากาชาดสยาม สันนิษฐานว่าได้ยกเลิกตำแหน่งข้าราชการกลาโหมที่สภากาชาดยืมไปทั้งหมดเช่นกัน เพื่อแยกทั้ง 2 ระบบออกจากกัน กระทรวงกลาโหมไม่ต้องรับผิดชอบเงินเดือนแพทย์และพยาบาลของสภากาชาดสยามอีก และสภากาชาดสยามจำต้องแบกรับค่าใช้จ่ายที่เพิ่มขึ้นอย่างมาก จึงได้ออกลอตเตอรี่กาชาดครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. 2476 เพื่อระดมทุนสนับสนุนการดำเนินงาน และต่อมาวันที่ 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2490 มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์จัดตั้งคณะแพทยศาสตร์ขึ้นในโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ โดยคณะแพทยศาสตร์แห่งนี้อยู่ในสังกัดมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ของกระทรวงสาธารณสุข ต่อมาเมื่อวันที่ 26 กันยายน พ.ศ. 2495 จึงได้มีการโอนย้ายอาจารย์แพทย์ในสังกัดสภากาชาด ไปรับราชการกินเงินเดือนจากกระทรวงสาธารณสุข เป็นการแบ่งเบาภาระทางการเงินให้แก่สภากาชาดสยาม(43)

(19) กรมแพทย์สุขาภิบาลทหารบกย้ายกลับมาอยู่ที่โรงพยาบาลทหารบก ณ ปากคลองหลอด พ.ศ. 2475

หลังจากที่พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์โอนย้ายมาจากกระทรวงมหาดไทยมาเป็นนายแพทย์ใหญ่ทหารบก ก็ได้ย้ายกรมแพทย์สุขาภิบาลทหารบกจากบ้านคุณหญิงทรามสงวนอภัยรณฤทธิ์ ริมท่าน้ำวัดราชบูรณะ (วัดเลียบ) เชิงสะพานพระพุทธยอดฟ้า กลับมาอยู่ที่โรงพยาบาลทหารบก ณ ปากคลองหลอดเช่นเดิม(44)

91  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

กรมแพทย์ทหารบกในยุคพระศัลยเวทย์วิศิษฎ์ยังคงแบ่งโครงสร้างตามแบบเดิมที่ พล.ต.พระยาวิบุลอายุรเวทจัดไว้ คือ มีกองบังคับการ (รวมสมุหบัญชี) และแผนกที่ 1, 2, 3

(20) ตั้งกองเสนารักษ์จังหวัดทหารบกกรุงเทพฯ พ.ศ. 2475 ย้ายกรมแพทย์สุขาภิบาลทหาร

ทางราชการทหารได้เจรจาขอวังพญาไทซึ่งในขณะนั้นเป็นโฮเต็ลพญาไท เพื่อเป็นที่ตั้งของกองเสนารักษ์จังหวัดทหารบกกรุงเทพฯ (รวมกองเสนารักษ์ที่ 1 และ 2 เข้าด้วยกัน) ซึ่งต่อมาเรียกว่ากองเสนารักษ์ มณฑลทหารบกที่ 1 ดังนั้นโฮเต็ลพญาไทจึงเลิกกิจการไปเมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน 2475

เนื่องจากกองเสนารักษ์ มณฑลทหารบกที่ 1 มีหน้าที่รักษาพยาบาลทหารเจ็บไข้ พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์ แพทย์ใหญ่ทหารบก มีความประสงค์จะควบคุมดูแลกิจการทางเทคนิคที่เกี่ยวกับรักษาพยาบาลทหารเจ็บไข้ของกองเสนารักษ์ มณฑลทหารบกที่ 1 โดยใกล้ชิด หรือถ้ามีคนเจ็บไข้ที่จะต้องได้รับการผ่าตัดใหญ่หรือมีอาการร้ายแรง ท่านจะได้อำนวยการรักษาหรือทำการผ่าตัดให้เสียเอง

พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์เห็นว่าตัวตึกที่เป็นปีกด้านตะวันออกของวังพญาไทยังว่างอยู่ พอจะใช้เป็นที่ทำงานบางส่วนของกรมแพทย์สุขาภิบาลทหารได้ ต่อมาท่านจึงได้ตกลงใจย้ายกองบังคับการกรมแพทย์ทหารบก และแผนกที่ 2 ของกรมแพทย์ทหารบก (แผนกอำนวยการรักษาพยาบาล) ส่วนแผนกที่ 1 และแผนกที่ 3 ยังคงอยู่ที่ปากคลองหลอดตามเดิม

(21) เพิ่มศักยภาพของกองเสนารักษ์ มณฑลทหารบกที่ 1 พ.ศ. 2477 - 2488

พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์ นายแพทย์ใหญ่ทหารบก เสนอต่อผู้บัญชาการทหารบกและเสนาบดีกลาโหม ขอโอนนายแพทย์ชั้นเยี่ยมที่มีชื่อเสียง จากคณะแพทยศาสตร์และศิริราชพยาบาลแห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยในขณะนั้น มารับราชการในกองเสนารักษ์ มณฑลทหารบกที่ 1 จึงได้มา 3 ท่าน คือ หลวงวาจวิทยาวัฑฒน์ จากแผนกอายุรกรรม นายแพทย์สงวน โรจนวงศ์ จากแผนกศัลยกรรม นายแพทย์เจือ ปุญโสนี จากแผนกสูตินรีเวชวิทยา ทั้ง 3 ท่านนี้ได้มาเป็นหัวเรี่ยวหัวแรงในการวางรากฐานการรักษาพยาบาลทหารให้ขยับสู่ระดับที่ทันสมัย(45)

(22) แยกแพทย์ทหารเรือออกจากกรมสุขาภิบาลทหาร พ.ศ. 2479 และเปลี่ยนชื่อกรมสุขาภิบาลทหารเป็นกรมแพทย์ทหารบกอีกครั้ง

ในปี พ.ศ. 2479 กระทรวงกลาโหมได้แยกเอาส่วนของกองเสนารักษ์ราชนาวีออกมาเป็นอิสระก่อนที่จะกลับไปอยู่ในสังกัดกองทัพเรือและเปลี่ยนชื่อเป็น “กองแพทย์ทหารเรือ” ในปี พ.ศ. 2485 ต่อมาในปี พ.ศ. 2486 กองแพทย์ทหารเรือได้ขยายกิจการขึ้นเป็น “กรมแพทย์ทหารเรือ” โดยมีนาวาเอก เล็ก สุมิตร เป็นแพทย์ใหญ่ทหารเรือ ท่านได้รับพระราชทานยศเป็นพลเรือตรีเมื่อวันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2487 ก่อนที่ท่านจะออกจากราชการเพื่อไปรับตำแหน่งรัฐมนตรีกระทรวงสาธารณสุข

ในปี พ.ศ. 2487 มีการเวนคืนที่ดินในพื้นที่บุคคโลจำนวนเริ่มต้นทั้งหมด 250 ไร่ เพื่อจัดการก่อสร้างโรงพยาบาลทหารเรือขนาด 1,000 เตียง แต่กองทัพเรือประสบปัญหาในเรื่องงบประมาณ และถูกฟ้องร้องขอคืนที่ดินบางส่วนจากเจ้าของที่ดินเดิมบ้าง เหลือพื้นที่ในปัจจุบัน

92  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

จำนวน 181 ไร่ สร้างเป็นโรงพยาบาลทหารเรือบุคคโล หรือโรงพยาบาลสมเด็จพระปิ่นเกล้าในปัจจุบัน

หลังจากปี พ.ศ. 2479 เป็นต้นไป กรมสุขาภิบาลทหารเปลี่ยนชื่อเป็น “กรมแพทย์ทหารบก” และเปลี่ยนตำแหน่งของ “นายแพทย์ใหญ่ทหาร” กลับมาเป็น “นายแพทย์ใหญ่ทหารบก” มีพันเอก พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์เป็นนายแพทย์ใหญ่ทหารบก(46)

(23) ตั้งโรงเรียนนายสิบเสนารักษ์ พ.ศ. 2479

พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์ นายแพทย์ใหญ่ทหารบก ดำริว่า บรรดาทหารชั้นประทวนจำพวกเสนารักษ์ที่รับราชการอยู่ตามหน่วยเสนารักษ์ต่าง ๆ ในกองทัพบกเหลืออยู่น้อย นายสิบกองประจำการที่สมัครรับราชการต่อจนได้เลื่อนยศสูงขึ้น ความรู้พื้นฐานไม่ได้มาตรฐาน จึงตั้งโรงเรียนนายสิบเสนารักษ์เมื่อ พ.ศ. 2479 รับผู้จบการศึกษาตั้งแต่ชั้นมัธยม 6(47) (ในสมัยนั้นชั้นมัธยม 8 เป็นชั้นสูงสุดของโรงเรียนสามัญ)

(24) ตั้งโรงพยาบาลอานันทมหิดล พ.ศ. 2481

จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ต้องการขยายกิจการแพทย์ทหารไปยังภูมิภาคจึงตั้งโรงพยาบาลอานันทมหิดลขึ้น ณ จังหวัดลพบุรี เพราะรัฐบาลกำหนดให้จังหวัดลพบุรีเป็นเมืองทหาร เปิดดำเนินการเมื่อวันที่ 6 มกราคม พ.ศ. 2481(48)

(25) ตั้งโรงเรียนนายทหารเสนารักษ์ พ.ศ. 2482

พลตรี พระศัลยเวทย์วิศิษฎ์ นายแพทย์ใหญ่ทหารบก ตั้งโรงเรียนนายทหารเสนารักษ์เพื่อผลิตแพทย์แผนปัจจุบันชั้นหนึ่งให้มีจำนวนเพียงพอที่จะเป็นกำลังหนุนของกองทัพในยามสงคราม กำหนดรับนักเรียน 4 รุ่น รุ่นละ 120 นาย คาดว่าจะผลิตได้ 400 นาย แต่ผลิตได้จริงรวมทั้งหมด 167 นาย ขาดไปจำนวน 313 นาย จึงไม่ประสบความสำเร็จ แต่ได้ประโยชน์บางประการ(49)

(26) โรงพยาบาลทหารบกที่วังพญาไท พ.ศ. 2491

พลโท หลวงชาตินักรบมีหนังสือถึงรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม ลงวันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2491(50) เพื่อขอขยายพื้นที่วังพญาไท ทิศเหนือถนนราชวิถี ทิศตะวันตกจรดถนนพระราม 6 ทิศตะวันออกจรดอนุสาวรีย์ชัยสมรภูมิ ตั้งเป็นโรงพยาบาลทหารบกเต็มรูปแบบ ปัจจุบันคือ โรงพยาบาลพระมงกุฎเกล้า

สรุป 3.1 ระบบราชการด้านการแพทย์ทหาร

ระบบราชการด้านการแพทย์ทหารเป็นระบบราชการทหารแบบใหม่ตามแบบประเทศตะวันตก ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานกำเนิดขึ้น เป็นส่วนหนึ่งในการปฏิรูประบบบริหารราชการแผ่นดิน พระองค์พระราชทานต้นแบบระบบราชการของแพทย์ทหารไว้ในกรมทหารบกเป็นอันดับแรก ถือเป็นระบบหลักของฝ่ายแพทย์ทหาร จากนั้นจึงจัดในทหารเรือ ส่วนทหารอากาศมีขึ้นภายหลัง และพัฒนาแตกต่างกันไปตามความต้องการของหน่วยงานตนเอง รวมทั้งการจัดตั้งโรงเรียนแพทย์ทหาร โรงเรียนทหารเสนารักษ์ก็เป็นวิวัฒนาการต่อยอดไปจากรากฐานการแพทย์ทหารตามที่กล่าวมาแล้ว

93  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ส่วนสำนักงานตำรวจแห่งชาติมีจุดกำเนิดจากทหารพลตระเวนในกรมทหารหน้าและโอนย้ายมาอยู่กระทรวงนครบาล ซึ่งเป็นระบบราชการฝ่ายพลเรือน จึงพัฒนาเติบโตขึ้นในกระทรวงนครบาล มีการจัดตั้งโรงพยาบาลกลางให้เป็นโรงพยาบาลตำรวจ (Police Hospital) สำหรับการตรวจพิสูจน์ทางคดี ผู้ต้องหาและผู้เสียหาย ดังจะกล่าวแยกไว้ในตอนหลัง

รากฐานของระบบราชการด้านการแพทย์ทหารเป็นระบบราชการแบบใหม่ตามแบบประเทศตะวันตกที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานกำเนิดไว้ มี 4 ระบบ ได้แก่

1) แพทย์ประจำกองทหาร ทำหน้าที่ดูแลทหารเจ็บป่วยบาดเจ็บต่าง ๆ ในกองทหารส่วนหน้าหรือหน่วยทหารที่อยู่แนวการรบ

2) โรงพยาบาลค่ายทหาร เช่น โรงพยาบาลประจำค่ายทหารประจำมณฑลทหารบก กองทัพภาคต่าง ๆ หรือทัพเรือภาคต่าง ๆ

3) โรงพยาบาลทหารกลาง เป็นโรงพยาบาลที่มีขนาดใหญ่ที่สุดของแต่ละกองทัพ

4) กรมแพทย์ทหาร คือ กรมแพทย์ทหารบก และกรมแพทย์ทหารเรือ เป็นส่วนบัญชาการกลาง มีหน้าที่บังคับบัญชา สั่งการ บริหารควบคุมกำกับข้าราชการในสังกัดแพทย์ทหาร หน่วยแพทย์ทหาร โรงพยาบาลทหาร เป็นที่ปรึกษาให้คำแนะนำกับผู้บัญชาการเหล่าทัพในสายการแพทย์พยาบาล และสั่งการบังคับบัญชาหน่วยแพทย์พลเรือนที่เข้ามาร่วมในกองกำลังทหาร หากมีการระดมสรรพกำลังเมื่อมีการสงคราม

94  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

3.2 ระบบการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตกสำหรับพลเรือน

การจัดตั้งระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขสำหรับราษฎรทั่วทั้งประเทศ ภายใต้อำนาจปกครองของระบบราชการฝ่ายพลเรือนมี 3 ระบบ ได้แก่ โรงพยาบาลหลวง (โรงพยาบาลรัฐ) โรงเรียนสอนวิชาแพทย์แผนปัจจุบัน ระบบสาธารณสุข

เนื่องจากระบบการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตกสำหรับพลเรือนเป็นระบบราชการด้านสุขภาพของประชาชนทั้งประเทศ จึงมีความสำคัญและมีขนาดใหญ่ ประกอบด้วย 47 เหตุการณ์สำคัญดังต่อไปนี้

(1) หนังสือกราบบังคมทูลของกรมหมื่นดำรงราชานุภาพ - ต้นคิดเรื่องการจัดตั้งโรงพยาบาลแบบตะวันตก

วันที่ 13 สิงหาคม พ.ศ. 2428 พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร(51) ผู้บัญชาการกรมทหารมหาดเล็ก กราบบังคมทูลเรื่องการทหารและการโรงเรียนที่กรมทหารมหาดเล็กรับผิดชอบ รวมถึงการฝึกหัดวิชาหมอ และวิชาเซอเยอรี และโรงรักษาคนไข้ ความสำคัญบางตอน ดังนี้

...อนึ่งหมอวิลลิศที่สำนักราชทูตอังกฤษ ได้ขึ้นมารับพระราชทานอาหารเย็นกับข้าพระพุทธเจ้าวันหนึ่ง ได้พูดจากันถึงเรื่องฝึกหัดวิชาหมอ หมอวิลลิศแจ้งความว่า เมื่ออยู่ที่เมืองยี่ปุ่นได้เคยฝึกหัดคนยี่ปุ่นรู้ไปเปนหลายคน ข้าพเจ้าจึ่งถามว่า หมอวิลลิศเข้ามาอยู่ในเมือง คิดจะหัดคนไทยบ้างฤๅไม่ หมอบอกว่าถ้ามีโอกาสก็จะรับหัดได้บ้าง ข้าพระพุทธเจ้าจึงได้ปฤกษากับพระวิภาคภูวดลพร้อมกับเหนด้วยเกล้าฯ ว่า วิชาหมอเปนวิชาสำคัญ ควรจะให้แพร่หลายไปในพื้นบ้านพื้นเมือง แต่ที่จะคิดอ่านการฝึกหัดวิชาหมอแท้ก่อนที่ได้มีโรงรักษาคนไข้ตั้งขึ้นนั้นก็ไม่ได้ แต่เห็นด้วยเกล้าฯ ว่า วิชาหมอในส่วนหนึ่งคือเซอยอรี ที่จะตัดผ่ารักษาบาดแผลเข้าเฝือกเหล่านี้เปนของที่จะเรียนได้ง่ายและเปนที่ต้องการในราชการเหมือนดังทัพฮ่อ ฤๅไปทำแผนที่ป่าฎงดังนี้มาก ถ้าได้คิดอ่านให้มีขึ้นได้ก็คงจะเปนประโยชน์แก่ราชการมาก ข้าพระพุทธเจ้าจึ่งให้พระวิภาคภูวดลพูดจาปฤกษากับหมอวิลลิศ ในความเหนอันนี้ หมอวิลลิศก็เหนชอบด้วย ว่าถ้าข้าพระพุทธเจ้าจะจัดคนให้สัก 8 คน หมอวิลลิศจะรับฝึกสอนวิชาเยอรีให้แก่คนเหล่านั้นในเวลาตั้งแต่บ่าย 2 โมง จนบ่าย 4 โมง ทุก ๆ วันแลจะสอนให้เปล่า ๆ ไม่คิดเอาค่าฝึกสอนด้วย การเปนดังนี้ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าฯ ว่า ถ้าได้ฝึกหัดคนไทยให้เข้าใจในวิชานี้ได้หลายคน ก็จะเปนประโยชน์ดังที่คิดนั้นได้มาก...(52)

95  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชหัตถเลขาตอบว่า

“ออกไม่ใคร่เชื่อว่าจะสอนสำหรับเปล่าทำไม แต่ที่สอนไว้นั้นดีมาก”

วันที่ 15 ธันวาคม พ.ศ. 2429 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ ผู้บัญชาการกรมทหารมหาดเล็ก กราบบังคมทูลเรื่องการฝึกหัดวิชาหมอของหมอวิลลิศ ดังนี้

...ด้วยหมอวิลเลียม วิลลิศ ซึ่งเป็น หมอรับราชการ ณ สำนักราชทูตอังกฤษ ขึ้นมาหาข้าพระพุทธเจ้า แล้วมอบจดหมายขอให้ข้าพระพุทธเจ้านำขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายฉบับ 1 ใจความว่า หมอวิลลิศจะยอมรับฝึกสอนผู้หนึ่งผู้ใดซึ่งเคาเวอนเมนต์สยามจะจัดให้เล่าเรียนวิชาหมอให้ชำนิชำนาญ...(ต้นฉบับเลือน)...พระราชทานเป็นเงินเดือนค่าฝึกสอนตามสมควร เนื้อความแจ้งอยู่ในต้นจดหมายของหมอวิลลิศซึ่งพระพุทธเจ้าได้สอดผนึกทูลเกล้าฯ ถวายแล้วนั้น

การเรื่องนี้ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าว่า ซึ่งจะได้ฝึกหัดให้ไทยชำนิ-ชำนาญวิชาหมอฝรั่งนั้น เป็นการประกอบด้วยประโยชน์เป็นอันมากโดยไม่ต้องสงไสยเลย เว้นแต่จะฝึกหัดตามเช่นหมอวิลลิศรับนี้ ฤๅจะฝึกหัดได้ด้วยอย่างอื่นประการใดนั้น ไม่เป็นกำหนด สักแต่ว่าได้ฝึกหัดแล้วคงเป็นคุณอย่างยิ่ง...(53)

จดหมายแนบของหมอวิลเลียม วิลลิศ

16 December 1886

For many reasons it appears to the under signed desirable that His Majesty’s Government should afford facilities to the young Doctors of Siam to gain an insight into the essentials of modern Medical and Surgical Science. Everyone knows that competent surgeons form an indispensable element of a really efficient Army or Navy.

In these days of machinery and traveling by stream everyone from high to low is liable to accident, and life or limb may depend upon the surgical and medical skill available.

Of a truth it may be said that the more a Country advances in knowledge and civilization the more need is there for carefully trained Surgeons and Physicians.

Young men of this country about the age twenty, and as far as possible with some knowledge of English should be induced to undertake the study of modern Surgical and Medical Science

96  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

in the hope of future has usable and profitable employment in the service of their Country.

The undersigned begs to offer his services as a Teacher of Medical and Surgical Science at a salary of Two hundred Dollars a month.

He would give instruction for two hours daily. He is object would be to impart as much practical knowledge as possible and his pupils useful doctors with all possible speed.

Should the Siamese Authorities see fit to gage the services of the Undersigned as a Fear of Medical and Surgical Science, it would be of to them at any time to discontinue the services, the undersigned by giving him three months’ notice of their intention to annual his engagement.

All questions of detail such as the number of Pupils, the place of instruction, the most suitable hours for tuition could be discussed and arranged.

The Undersigned begs to say that he had an extensive experience as a teacher of medical and surgical science, and that the possesses the highest qualifications in the different Department of his Profession.

(Signed) William Willis

Doctor of Medicine of the University of Edinburgh

Fellow of the Royal College of Surgeons of England

Member of the Royal College of Physicians of London

Licentiable of the Society of Apothecaries of London

Licentiable in Midwifery, Rotunda Dublin

วันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2431 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชหัตถเลขาถึงคอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล พระราชทานมรดกของเจ้าฟ้าศิริราชกกุธภัณฑ์ให้กับโรงพยาบาล ณ วังหลัง และ ทรงขอบใจกรมหมื่นดำรงราชานุภาพที่เป็นต้นคิดเรื่องจัดตั้งโรงพยาบาล มีความสำคัญบางตอนว่า

...โรงพยาบาลนี้ได้คิดมาช้านาน อยากจะให้มีขึ้นได้ในทันใด แต่การนั้นไม่สำเร็จไปได้ตลอด...การที่คิดไว้นี้ได้ทดลองจะจัดการบ้างก็ยังไม่เห็นว่าจะเป็นการถาวรมั่นคงได้ ภายหลังเกิดวิบัติเคราะห์ร้ายลูกเราซึ่งเป็นที่รักตาย

97  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เป็นที่สลดใจด้วยการที่รักษาไข้เจ็บ เห็นว่าแต่ลูกเราพิทักษ์รักษาเพียงนี้ ยังได้ความทุกข์เวทนาแสนสาหัส ลูกราษฎรอนาถาทั้งปวงจะได้ความลำบากทุกข์เวทนายิ่งกว่านี้ประการใด ยิ่งทำให้มีความปรารถนาที่จะให้มีโรงพยาบาลยิ่งขึ้น ภายหลังกรมหมื่นดำรงราชานุภาพคิดการที่จะตั้งโรงพยาบาลทำความเห็นมายื่น เห็นว่าเป็นทางที่จะจัดการตลอดได้ จึ่งได้ตั้งท่านทั้งหลายเป็นคอมมิตตีจัดการ แลได้ปรึกษากับแม่เล็กเสาวภาผ่องศรี มีความชื่นชมในการที่จะสงเคราะห์คนที่ได้ความลำบากด้วยป่วยไข้นี้ด้วย ยอมยกทรัพย์สมบัติของลูกที่ตายให้เป็นส่วนในการทำโรงพยาบาลนี้เป็นต้นทุน...ขอขอบใจกรมหมื่นดำรงราชานุภาพซึ่งเป็นต้นคิด แลคอมมิตตีทั้งปวงอันได้พร้อมใจกันช่วยจัดการให้ตลอดสมประสงค์ได้ดังนี้...

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำริจัดตั้งการแพทย์แบบตะวันตกมาตั้งแต่ พ.ศ. 2414 โดยทรงทดลองจัดระบบการแพทย์ทหารแบบตะวันตกขึ้นครั้งแรกในกรมทหารมหาดเล็ก ให้มีตำแหน่งแพทย์ประจำกองทหารครั้งแรก คือ หม่อมเจ้าสายในกรมหลวงวงศาธิราชสนิท (พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์) ดำรงตำแหน่งเป็นเซอเยน (Surgeon)

ในปี พ.ศ. 2420 ตรา “พระราชบัญญัติเป็นข้อบังคับสำหรับกรมทหารมหาดเล็ก จ.ศ. 1239” กำหนดให้ตำแหน่งแพทย์มี 2 ตำแหน่ง คือ “เซอเยน” (Surgeon) 1 ตำแหน่ง และ “ฮอสปิเติลซายัน” (Hospital Sergeant) 1 ตำแหน่ง มีหน้าที่ตรวจรักษาทหารป่วยและผลัดเปลี่ยนเวรกันนอนโรง (หมายถึงโรงทหาร) คนละ 7 วัน “ถ้าเจ็บอยู่กับบ้าน อย่าให้หมอในโรง(54) ไปอยู่ เปนแต่ให้ไปตรวจเปนเวลา ถ้าเจ็บในโรงหมอในโรงพิทักษรักษาให้จงดี” คำว่า “โรงหมอในโรง” หมายถึง “โรงหมอในโรงทหารมหาดเล็ก”

ในปี พ.ศ. 2423 ตราพระราชบัญญัติทหารหน้า(55) กำหนดให้มีตำแหน่งแพทย์ทหารลักษณะเดียวกับกรมทหารมหาดเล็ก ในปี พ.ศ. 2425 มีการสร้าง “โรงทหารหน้า” (ปัจจุบันคือศาลาว่าการกระทรวงกลาโหม เลขที่ 7 ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร) ได้ออกแบบให้มี “โรงหมอในโรงทหารหน้า”

ภายหลังเมื่อมีการบัญญัติศัพท์ว่า “โรงพยาบาล” ในปี พ.ศ. 2430 จึงเรียก “โรงหมอในโรงทหารมหาดเล็ก” ว่า “โรงพยาบาลทหารมหาดเล็ก” และเรียก “โรงหมอในโรงทหารหน้า” ว่า “โรงพยาบาลทหารหน้า”

ระบบราชการแพทย์ทหารในระยะแรกนี้ไม่ประสบความสำเร็จเจริญขึ้นเป็นระบบราชการที่มั่นคงถาวรได้ ดังพระราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวฉบับนี้ที่ว่า “...โรงพยาบาลนี้ได้คิดมาช้านาน อยากจะให้มีขึ้นได้ในทันใด แต่การนั้นไม่สำเร็จไปได้ตลอด...การที่คิดไว้นี้ได้ทดลองจะจัดการบ้างก็ยังไม่เห็นว่าจะเป็นการถาวรมั่นคงได้..”

ในปี พ.ศ. 2428 และ พ.ศ. 2429 กรมหมื่นดำรงราชานุภาพกราบบังคมถวายความเห็น

98  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เรื่องการจัดสอนวิชาแพทย์แบบตะวันตกจะต้องมีการจัดตั้งโรงพยาบาลก่อน ดังคำกราบบังคมทูลว่า “...แต่ที่จะคิดอ่านการฝึกหัดวิชาหมอแท้ ก่อนที่ได้มีโรงรักษาคนไข้ตั้งขึ้นนั้นก็ไม่ได้...” พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งคณะกรรมการดำเนินการขึ้นคณะหนึ่ง เรียกว่า “กอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล” ในปี พ.ศ. 2430 ดำเนินการจัดตั้งโรงพยาบาลใหญ่ ณ วังหลัง ตามแบบตะวันตกแห่งแรกของประเทศ ซึ่งประสบความสำเร็จและได้รับพระราชทานนามว่า “โรงพยาบาลศิริราช” จึงใช้เป็นต้นแบบของการจัดตั้งโรงพยาบาลสมัยใหม่อื่น ๆ ของประเทศไทย

หลังจากจัดตั้งโรงพยาบาลศิริราชสำเร็จแล้ว จึงให้ “กอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล” ยุบเลิกเพื่อจัดตั้งเป็น “กรมพยาบาล” ทดแทน และกรมพยาบาลได้วิวัฒนาการเรื่อยมาจนพัฒนาเป็นกระทรวงสาธารณสุขในสมัยรัชกาลที่ 8 และให้จัดตั้งโรงเรียนแพทย์แบบตะวันตกแห่งแรกขึ้นในโรงพยาบาลศิริราช ชื่อว่า “โรงเรียนแพทยากร” ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็น “โรงเรียนแพทยาลัย” และ “โรงเรียนราชแพทยาลัย” ตามลำดับ ในสมัยรัชกาลที่ 6 มีการย้ายไปรวมอยู่ในจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยเป็น “คณะแพทยศาสตร์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย” ในสมัยรัชกาลที่ 8 ได้แยกจากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยออกไปเป็นคณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาลมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ และในสมัยรัชกาลที่ 9 เปลี่ยนเป็นคณะแพทยศาสตร์และศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล ถือเป็นต้นฉบับของโรงเรียนแพทย์แบบตะวันตกของไทยที่สามารถผลิตแพทย์ที่มีความรู้ความสามารถเทียบเท่าตะวันตก เป็นผลให้ระบบการแพทย์และสาธารณสุขแผนปัจจุบันของประเทศไทยเจริญก้าวหน้ามาจนถึงปัจจุบัน ดังลำดับเหตุการณ์ถัดไป

(2) ตั้งกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล : มีนาคม พ.ศ. 2430

ประชุมกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล 13 ครั้ง ตั้งแต่เดือนมีนาคม พ.ศ. 2430 ถึงเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2431 เพื่อจัดสร้างโรงพยาบาลศิริราช (รายงานการประชุมอยู่ในภาค 3)

วันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2430 และ วันที่ 29 มีนาคม พ.ศ. 2430 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานลายพระราชหัตถเลขา ร. ที่ 1061/48 ให้จัดตั้งกอมมิตตีจัดการตั้งโรงพยาบาลให้มีขึ้นสำหรับพระนคร ตามกระแสพระราชดำริห์โดยตรง(56)

วันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2430 มีประกาศในราชกิจจานุเบกษา “ว่าด้วยกอมมิตตีผู้จัดการโรงพยาบาล” ดังความต่อไปนี้

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงพระมหากรุณาแด่อาณาประชาราษฎร ซึ่งอยู่ในพระราชอาณาจักร แลชนที่ได้เข้ามาพึ่งบรมโพธิสมภารอยู่ในสยามประเทศ พระองค์ได้ทรงพระราชดำริห์ ที่จะแก้อันตรายอันใหญ่ยิ่งของชนทั้งปวง คือ พยาธิแห่งคนจนอนาถาหาญาติที่จะอุปการะมิได้ จะโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งโรงพยาบาล มีหมอผู้ชำนาญในการโรค แลผู้พยาบาลแลอาหารเลี้ยงแก่คนที่ป่วยไข้นั้นมาช้านานแล้ว แต่พระราชกิจจานุกิจอื่น ๆ

99  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

มีมาก การจึ่งมิได้จัดตั้งขึ้น แต่ถึงดังนั้นก็ได้ทรงพระราชดำริห์ในการเรื่องนี้เสมอ บัดนี้ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระบรมวงษานุวงษแลข้าราชการ ผู้ที่จะกล่าวต่อไปนี้ เป็นกอมมิตตีผู้จัดการโรงพยาบาล รักษาคนป่วยไข้ ให้เปนทานแก่อาณาประชาราษฎร ไม่เลือกว่าผู้ใดจะรักษาโรคให้ทั่วกัน...(57)

(3) ตั้งโรงพยาบาลใหญ่ ณ วังหลัง โรงศิริราชพยาบาล : เมษายน พ.ศ. 2431

วันพฤหัสบดีที่ 26 เมษายน พ.ศ. 2431 ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เรื่องบอกเปิดโรงพยาบาล

บอกเปิดโรงพยาบาล

โรงพยาบาล ซึ่งพระบาทสมเดจพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดให้กอมมิตตีปฤกษากันจัดการขึ้นเปนมหาทานแก่อเนกชนนิกร ที่อาไศรยอยู่ในพระราชอาณาเขตรกรุงสยามนั้น บัดนี้ได้จัดการทั้งปวง แล้วเสรจภอสมควรที่จะเปิดรักษาโรคในชั้นแรกนี้ได้แล้ว ได้จัดให้มีเรือนหมอเรือนคนป่วยไข้อยู่ มีหมอรักษาโรคแลคนพยาบาลพร้อมแล้ว โรงพยาบาลนั้นได้ตั้งอยู่ที่พระราชวังหลังริมแม่น้ำฝั่งตวันตก มีปริเวณที่อาไศรยสอาดเรียบร้อย ภอสมควรกับการชั้นแรก กำหนดจะได้เปิดรับรักษาโรคต่าง ๆ ไม่ว่าโรคอย่างใด ในวัน 5 เดือน 6 แรมค่ำ 1 ปีชวด สัมฤทธิศก 1250 ถ้าผู้ใดป่วยไข้จะมาอยู่ในโรงพยาบาลนี้ ฤๅผู้คนข้าทาสป่วยเจบจะมาส่งยังโรงพยาบาลนี้ ก็จะรับรักษาให้ ไม่ต้องมีค่าธรรมเนียมอันใด...

โรงพยาบาลนี้ เปนส่วนพระราชกุศล ทรงสละพระราชทรัพยให้ตั้งขึ้นเปนทาน ในการรักษาโรคแลป้องกันความทุกขยากของชนทั้งหลาย ที่จะเกิดจากพยาธิ มิให้หมอฤๅคนพยาบาล เรียกค่ายาค่ารักษาแก่คนไข้เลยเปนอันขาด ยกไว้แต่ผู้ที่มีสัทธาในส่วนพระราชกุศลนี้ ฤๅมีจิตรกรุณาต่อเพื่อนมนุศยด้วยกัน จะออกเงินเข้าในส่วนพระราชกุศลมหาทานนี้ได้ไม่ห้ามปราม...(58)

(4) ตั้งโรงพยาบาลบูรพา (โรงพยาบาลสาขาแห่งแรก) : มิถุนายน พ.ศ. 2431

วันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2431 กอมมิตตีโรงพยาบาลกราบบังคมทูล ความว่า

...ด้วยการโรงพยาบาลที่วังหลังทุกวันนี้ กำลังเจริญขึ้นเสมอทุกเดือน มีคนไข้ที่ได้เข้ามารักษาอยู่ใน 20 - 30 คน...ตั้งแต่แรม 1 ค่ำ เดือน 6 มาจนเดือน 7 ปีชวดสัมฤทธิศก มีคนที่ได้หายโรคออกไปจากโรงพยาบาล 18 คน ที่ตายด้วยอหิวาตกโรคที่มาอยู่เมื่ออาการมากแล้ว 2 คน ตายด้วยวรรณโรคภายใน 1 คน รวมที่ตายภายในโรงพยาบาลเดือน 7 เพียง 3 คน เห็นว่าเปนการเจริญขึ้นมาก

100  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าฯ ว่า คนที่จนอนาถาไม่มีกำลังจะมายังโรงพยาบาลที่วังหลังได้จะมีอยู่โดยมาก ควรจะมีโรงพยาบาลช่วงอีกแห่งหนึ่ง เพื่อที่จะได้รับรักษาโรคเล็กน้อยแลคนจนที่มีกำลังน้อย เมื่อเปนโรคมากมายให้ส่งคนเจ็บไปยังโรงใหญ่...(59)

(5) ขยายจัดตั้งโรงพยาบาลสาขาและแพพยาบาล : พฤศจิกายน พ.ศ. 2431

วันที่ 21 พฤศจิกายน พ.ศ. 2431 ประชุมกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล เรื่องโรง-พยาบาลหลวง ณ วันที่ 4 แรม 3 ค่ำ เดือน 12 ปีชวดสัมฤทธิศก มีความโดยย่อดังนี้

...ตั้งแต่ปีกุนยังเป็นอัฐศกจนบัดนี้ ได้จัดตั้งโรงพยาบาลเปิดรับรักษาพยาบาลคนไข้ได้แล้ว 2 ตำบล คือ โรงพยาบาลใหญ่ที่วังหลัง ได้รับรักษาพยาบาลคนไข้มาตั้งแต่เดือน 6 ปีชวดสัมฤทธิศกนี้ตำบล 1 โรงพยาบาลริมป้อมมหาไชย ได้รับรักษาพยาบาลคนไข้ในเดือน 12 ปีชวดสัมฤทธิศกนี้ตำบล 1 โรงพยาบาลที่จะได้เปิดในเร็ว ๆ นี้อีก 2 ตำบล คือ โรงพยาบาลที่ริมวัดเทพศิรินทราวาศ ตำบล 1 แพพยาบาลจะออกไปรักษาพยาบาลคนไข้ตามหัวเมือง แพ 1 ยังการที่ได้คิดตกลงแล้วจะจัดได้ต่อไปตามเวลาที่สมควรอีกหลายอย่าง คือ โรงพยาบาลรักษาคนเสียจริต โรงพยาบาลเลี้ยงเด็ก โรงเลี้ยงคนชรา โรงเรียนหัดวิชาแพทย์ เปนต้น...(60)

(6) ตั้งโรงพยาบาลหลวงหัวเมือง : พฤศจิกายน พ.ศ. 2431

เดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2431 มีประกาศราชกิจจานุเบกษา เรื่องพระอินทรประสิทธิ์ศรผู้ว่าราชการเมือง รายงานจำนวนผู้ป่วยที่มารับยารักษาจากหมอที่โรงพยาบาลที่เมืองอินทรบุรี มีจำนวน 165 คน โดยได้รับการอุดหนุนจากกระทรวงธรรมการ เรื่องยาฝรั่งและเครื่องมือปลูกฝี(61)

รายงานกราบบังคมพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวของพระยามหาอำมาตย์ (เส็ง วิริยศิริ) รองเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เมื่อวันที่ 5 เดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2457 ความว่า

...การรักษาโรคภัยไข้เจ็บตามหัวเมืองนั้น แต่เดิมมีแต่แพทย์ไทยในท้องที่ เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ข้าราชการในกรุงเทพฯ ออกไปรับราชการตามหัวเมืองมากขึ้น ข้าราชการเหล่านั้น จึงจัดจ้างแพทย์กรุงเทพฯ ออกไปด้วยสำหรับรักษาตนเองและครอบครัว แล้วมีใบบอกมาขอให้แพทย์เหล่านั้นรับพระราชทานเงินเดือนหลวงนับว่าเป็นพนักงานในราชการ ครั้นต่อมาราวพุทธศักราช 2436 ศิริราชพยาบาล ณ วังหลัง ได้จัดตั้งโรงเรียนราชแพทย์ฝึกหัดแพทย์ได้บ้าง ผู้ว่าราชการเมืองบางเมือง จึงได้มาจ้างแพทย์จากโรงเรียนนั้นไปไว้รับราชการ...(62) 

 101  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(7) ตั้งโรงพยาบาลคนเสียจริต : ธันวาคม พ.ศ. 2431

วันที่ 11 ธันวาคม พ.ศ. 2431 แจ้งความโรงพยาบาลในราชกิจจานุเบกษา ประกาศเชิญชวนหมอที่ชำนาญในการรักษาคนเสียจริตว่า เจ้าพนักงานใหญ่ในโรงพยาบาลขอแจ้งความประสงค์ด้วยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีพนักงานจัดการโรงพยาบาล และได้จัดการตั้งโรงพยาบาลขึ้นแล้ว 2 แห่ง

...บัดนี้เจ้าพนักงานใหญ่ คิดที่จะตั้งโรงพยาบาลรับเลี้ยงรักษาคนที่เสียจริต มีสัญญาวิบัติ...จึงแจ้งความมายังท่านผู้ที่ชำนาญการพยาบาลรักษาคนเช่นกล่าวแล้วให้ทราบ ถ้ามีความปรารถนาที่จะรับการนั้นแล้ว เชิญมาหาพระประสิทธิวิทยาที่โรงพยาบาลใหญ่ ตำบลวังหลัง เพื่อที่จะได้ปฤกษาการที่จะตกลงกันให้ตลอด...เมื่อได้ทราบความนี้แล้ว ท่านเห็นว่าผู้ใดชำนิชำนาญ การรักษาโรคอย่างนั้น จงแนะนำมารับการ ฤๅมาปฤกษาตามกำหนดตำบลที่ก็จะเปนผลดีแก่ท่านมีจิตร์เมตตากรุณาแก่ชนทั้งหลาย ถึงมาทว่าในบ้านเมืองของเรามีคนที่เปนบ้าน้อยไม่เหมือนบางประเทศก็ดี ถ้าได้ตั้งโรงรักษาขึ้นก็คงมีประโยชน์พอแก่การจะทำให้คนที่เปนบ้า ซึ่งควรจะหาย หายได้มากดีกว่าจะทิ้งทอดไว้...(63)

(8) ตั้งกรมพยาบาล : ธันวาคม พ.ศ. 2431

วันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2431 จัดตั้ง “กรมพยาบาล” และตั้งชื่อ “โรงศิริราชพยาบาล”

การโรงพยาบาลซึ่งกอมมิตตีได้จัดการให้เจริญขึ้นได้ถึงเวลากาลบัดนี้ เปนการที่กอมมิตตีได้จัดบริบูรณ์ ตามพระบรมราชประสงค์แล้ว สมควรที่จะตั้งเปนกรมพยาบาลขึ้นกรมหนึ่ง มีพนักงานบังคับบัญชาการต่อไปได้

จึ่งมีพระบรมราชโองการให้พระบรมวงษานุวงษ์แลข้าราชการซึ่งเปนกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาลนี้ออกจากน่าที่เปนผู้จัดการโรงพยาบาล โปรดเกล้าฯ ให้ตั้งเปนกรมพยาบาลขึ้นกรมหนึ่ง แลโรงพยาบาลใหญ่ที่วังหลัง ให้เรียกว่า โรงศิริราชพยาบาล...

ประกาศมา ณ วันที่ 3 เดือน 1 แรม 7 ค่ำ ปีชวด สัมฤทธิศก ศักราช 1250(64)

(9) พระดำริจัดตั้ง “โรงเรียนแพทย์” : พฤษภาคม พ.ศ. 2432

วันที่ 9 พฤษภาคม พ.ศ. 2432 พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์ อธิบดีกรมพยาบาล มีหนังสือกราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ความว่า “กรมพยาบาลนี้ก็มิได้คิดแต่จะรักษาโรคอย่างเดียว คิดจะบำรุงวิชาแพทย์ศาสตร จะมีโรงเรียนแพทย์ด้วย” ดังนี้

102  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

โรงศิริราชพยาบาล

วันที่ 9 พฤษภาคม รัตนโกสินทรศก(22) 108

พระราชกระแสรับสั่ง

“โปรดเกล้าฯ พระราชทาน

พระบรมราชานุญาตแล้ว

พระองค์เจ้าศรีว่าไปทูลกรมหลวงเทวะวงษ(65) ไม่ได้ตอบ”

ข้าพระพุทธเจ้า ขอพระราชทานกราบบังคมทูลพระกรุณาทรงทราบ ฝ่าลอองธุลีพระบาท

ด้วยจำเดิมแต่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ข้าพระพุทธเจ้าเปนกอมมิตตีจัดการโรงพยาบาล กอมมิตตีทั้งปวงได้มอบน่าที่ให้ข้าพระพุทธเจ้าเปนผู้จัดแพทย์ดูแลการรักษาพยาบาลคนไข้ ข้าพระพุทธเจ้าได้ตั้งใจตรวจการรักษาได้พิจารณาอาการแลเหตุผลความป่วยไข้ของประชาราษฎรมาโดยละเอียด จนถึงทรงพระกรุณาโปรดให้ตั้งกรมพยาบาลขึ้นเปนพนักงานของข้าพระพุทธเจ้าตลอดมาจนบัดนี้

ข้าพระพุทธเจ้าได้ตรวจเห็นลักษณโรคเปนอันมากที่เกิดแต่ภายในร่างกายได้รักษาด้วยยาของหมอไทย ก็ถูกโรคแก้ไขได้มากแลเปนที่ยินดีของราษฎรเปนพื้น มีโรคบางอย่างฤๅบางชนิดที่ชอบใช้ยาอย่างยุโรปก็ได้ให้ใช้บ้างตามความปรารถนาคนจำพวกนั้น โรคที่ต้องใช้ยายุโรปก็มีน้อย เห็นด้วยเกล้าฯ ว่าการที่รักษาพยาบาลโรคภายใน เช่น วรรณโรคฤๅธาตุพิการ ไข้จับแลอื่น ๆ ด้วยแพทย์สยาม เปนที่นับถือเห็นประโยชน์ได้มาก แต่ส่วนการจะเซอเยอรี ผ่าตัดเย็บผูกบาดแผลหักโค่นก็ดี วรรณโรคภายนอกต่าง ๆ ที่จะต้องผ่าเจาะก็ดี โรคเหล่านี้รักษาด้วยวิธีแลยาอย่างยุโรปดีกว่าเรวกว่าทางหมอไทยหลายสิบเท่า แลวิธีรักษาพยาบาลการเช่นนี้ หมอไทยก็อ้อมแอ้มรวมรวมเพราะไม่ใคร่มีผู้ใดสันทัด ต้องใช้หมอยุโรปทำโดยมาก ในบัดนี้ โรงพยาบาลยังมีน้อยแห่งก็พอแก่กำลังหมอกาวัน แลหมอไทยที่ทำได้มีอยู่บ้าง ส่วนราษฎรที่ทราบเกล้าฯ ว่าโรงพยาบาลรับรักษาโรคที่เกิดอันตรายประจุบัน เช่น หักโค่นฤๅแผลที่จะต้องผูกเย็บผ่าเจาะฝีต่าง ๆ ได้ ก็มีผู้มาให้รักษามากขึ้น ๆ จนถึงคนที่อยู่หัวเมืองก็เข้ามารักษา เพราะโรคอย่างนี้หาหมอผู้รักษายากที่สุด จะให้หมอชาวยุโรปรักษาก็เรียกค่ารักษาแรง จึงนิยมยินดีมารักษาที่โรงพยาบาล เปนต้นว่าคิดจะเปิดโรงพยาบาลที่ใดขึ้น มีที่กรุงเก่าเปนต้น ผู้ที่ทราบเกล้าฯ ก็ถามถึงหมอบาดแผลเย็บผูกก่อน ดูต้องการมากกว่าอื่น เมื่อเปนดังนี้แล้ว ข้าพระพุทธเจ้าจึงคิดให้หมอไทยที่มีอยู่ในโรงพยาบาลฝึกหัดกับหมอกาวัน เพื่อจะได้แพร่หลาย ก็ขัดข้องด้วยจะหาหมอที่ไม่หัวเห็ดได้น้อยที่สุด หมอมีอายุแก่แล้ว มักจะอ้อแอ้ ฤๅไว้ตัวเสียแทบทั้งสิ้น หมอกาวันก็ร้องว่าสอนยากเปนความเดือดร้อนกับแกอยู่ ถ้าจะให้เปนการยืดยาวดีแล้ว ให้ข้าพระพุทธเจ้าคิด

103  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ส่งเด็กไปเรียนวิชาหมออย่างยุโรปมาใช้แล้วแนะนำกันดีกว่า ถึงจะช้าหน่อยก็คงมีเวลาเห็นประโยชน์ภายน่า

ข้าพระพุทธเจ้าจึงได้รับคำนั้นมาตริตรองดู เห็นด้วยเกล้าฯ ว่า กรมพยาบาลก็มิได้คิดแต่จะรักษาโรคอย่างเดียว คิดจะบำรุงวิชาแพทย์สาตร์ จะมีโรงเรียนแพทย์ด้วย ส่วนการรักษาโรคอย่างหมอสยามก็ชำนาญแก่โรคภายในดังกราบบังคมทูลแล้ว แลวิธีที่สอนก็เรียนตามตำราเก่า ยาก็ปรุงตามตำรา ถ้าจะเหลียวไปถามถึงร่างกายภายในก็มักจะโก๋ไปตามคัมภีร์โรคนิทาน เพราะมิได้เคยผ่าร่างกายตรวจตราให้เห็น จึ่งเปนการยากที่สุดที่จะหาหมอดี ๆ ใช้ได้ นอกจากหมอหลวง หมอเชลยศักดิแล้ว มักเหลวไหลมีแต่ตำราพาไปตามตำราเปนพื้น ส่วนการเซอเยอรีเล่าก็กันดารอย่างยิ่ง เพราะฉะนั้น ถึงจะตั้ง - สอนวิชาแพทย์สยามขึ้นบัดนี้ ก็คงจะไม่ได้ดีแลเจริญขึ้นอย่างไรนัก ถ้าจะจัดก็คงต้องสอนทั้งวิชาแพทย์สยามแลอย่างยุโรปด้วย จึ่งจะเปนประโยชน์เจริญได้ดีขึ้น นักเรียนก็คงจะมีผู้สมัคเรียนมาก แต่การที่จะสอนวิชาอย่างหมอยุโรป จะเรียกหมอฝรั่งมาเปนครูสอนคนไทยที่ไม่ทราบภาษาอังกฤษแล้ว คงไม่ดีเหมือนคนไทยสอนอธิบายกันเองเปนแน่ เพราะความอธิบายในภาษาไทย ครูฝรั่งคงไม่สามารถอธิบายให้เข้าใจได้ ทั้งเงินเดือนก็คงจะเรียกเอาแรงมาก ข้าพระพุทธเจ้าได้พูดกับหมอกาวัน หมอวิลลิศ ก็ร้องว่าลำบากจริงตามที่ข้าพระพุทธเจ้าคิดเห็น

ด้วยเหตุทั้งปวงนี้ ข้าพระพุทธเจ้าจึงมีความมุ่งหมายที่จะขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต ให้ได้ส่งเด็กชาวสยามไปเรียนวิชาหมออย่างยุโรปพอมาเปนเชื้อสายสั่งสอนกันต่อไป หมอกาวันขอให้ส่งคนอายุเพียง 12 ปี 13 ปี ออกไปเรียนประมาณ 10 ปี เปนอย่างช้า ก็คงจะได้กลับมารับราชการ ในเวลาที่นักเรียนเหล่านี้ยังไม่ได้กลับมา ก็จะให้หมอกาวันสอนไปอย่างเตี้ย ๆ พอใช้การพลาง ข้าพระพุทธเจ้าปฤกษากับกรมหมื่นดำรงราชานุภาพก็เห็นชอบด้วย แล้วข้าพระพุทธเจ้าจึงลองกราบทูลหาฤๅกรมหลวงเทวะวงษวโรประการตามความที่เห็น ก็ทรงเห็นด้วยในการนี้

การเรื่องนี้ ถ้าทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แล้ว ข้าพระพุทธเจ้าขอพระราชทานจัดเด็กที่ทราบหนังสือไทย ฤๅนักเรียนมีประโยคแล้ว อย่างมาก 6 คน อย่างน้อย 8 คน ส่งไปเรียนวิชาหมออย่างยุโรป ขอพระราชทานให้ราชทูตสยามเปนธุระที่จะจัดการต่อไป ข้าพระพุทธเจ้าก็จะหมั่นตักเตือนสอบสวนออกไปเนือง ๆ ไม่ช้านานนัก คงจะได้รับประโยชน์ตามต้องการเปนแน่

การจะควรมิควรประการใด ขอพระบารมีเปนที่พึ่ง ควรมิควรสุดแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ขอเดชะ

ข้าพระพุทธเจ้า ศรีเสาวภางค์(66)

104  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(10) จัดตั้ง “โรงเรียนแพทยากร” : กันยายน พ.ศ. 2433

วันที่ 4 ตุลาคม ร.ศ. 110 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกรมธรรมการ มีหนังสือกราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รายงานกรมศึกษาธิการ มีความย่อดังนี้

รายงานกรมศึกษาธิการ ร.ศ. (109) (พ.ศ. 2433)

...ในรายงานฉบับนี้ เปนรายงานประจำปีที่ 4 หรือเป็นรายงานครั้งที่ 20 ของรายงานกรมศึกษาธิการทั้งสิ้น ซึ่งข้าพระพุทธเจ้าได้นำขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายมาโดยลำดับมานั้น...

...อนึ่งการโรงพยาบาล ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งขึ้น แลมีหมอมีพนักงาน คนพยาบาลสำหรับรักษาพยาบาลคนไข้เจ็บทั้งปวงตามสมควร การก็ได้ตั้งมาเรียบร้อยโดยลำดับ จนถึงได้ตั้งโรงพยาบาลขึ้นเปน หลายตำบล การพยาบาลก็แพร่หลายออกไปทุกที จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ข้าพระพุทธเจ้าจัดการตั้งโรงเรียนวิชาแพทย์ขึ้นที่โรงศิริราชพยาบาล ได้ชื่อว่าโรงเรียนแพทยากรนั้น ข้าพระพุทธเจ้าได้รับพระราชทานจัดที่เรือนเหลือง สำหรับรับแขกของศิริราชพยาบาล เปนที่อาไศรยเล่าเรียนไปก่อน เมื่อวันที่ 5 กันยายน ได้รับพระราชทานเปิดโรงเรียนสอนวิชา ครูที่ฝึกสอนนั้นได้รับพระราชทานให้หมอเฮส ซึ่งเปนหมออยู่ในกรมพยาบาลแล้วนั้นเปนผู้ฝึกสอน แลส่วนนักเรียนที่จะรับเข้าโรงเรียนนั้น ต้องมีอายุไม่ต่ำกว่า 16 ปี แลเมื่อแรกจะเข้าโรงเรียนนั้น ต้องมาทำสัญญาไว้ต่อเจ้าพนักงานกรมศึกษาธิการก่อนทุกคนแล้วจึงจะรับเข้าเรียนในโรงเรียนแพทยากรได้ แลที่ทำสัญญาต่อกันนั้น ก็เพื่อจะมิให้นักเรียนบิดพลิ้วไปได้ด้วยเหตุต่าง ๆ แลจะได้ตั้งหน้าเรียนไปให้เปนการสดวก เพราะบางทีนักเรียน ๆ ไปยังไม่ทันรู้ก็จะออกเสีย เมื่อรู้แล้วก็จะไม่เปนคุณเปนประโยชน์แก่ราชการ จะไปเที่ยวรับรักษาหารับพระราชทานตามลำพังบ้าง จึงต้องทำสัญญา ความในสัญญาว่า นักเรียนต้องเรียนไปจนรู้ได้ประกาศนิยบัตร เมื่อเรียนรู้ได้ประกาศนิยบัตรแล้ว ต้องอยู่รับราชการเปนหมอในกรมพยาบาลไปอีก 3 ปี ส่วนเงินเดือนนั้น ในชั้นต้นนับตั้งแต่วันที่ลงชื่อในหนังสือสัญญาไปจนได้ประกาศนิยบัตรเปนหมอ จะได้รับพระราชทานเงินเดือนตั้งแต่ 12 บาทจนถึง 20 บาท เปนอย่างสูง ถ้าบิดพลิ้วหรือมีเหตุไม่มาเรียนวิชา ก็ต้องลดเงินเดือนนั้นตามสมควร แลต่อไปถ้าได้เปนหมอรับราชการในกรมพยาบาลจนครบ 3 ปีแล้ว ก็จะได้รับพระราชทานเงินเดือนตั้งแต่ 25 บาทจน 40 บาท เปนอย่างสูง นักเรียนในโรงเรียนแพทยากรนี้ ถ้าจะออกในระหว่างกำหนดสัญญาด้วยเหตุผลอย่างใดอย่างหนึ่ง ซึ่งกรมศึกษาธิการไม่ยอมให้ออก แลจะออกให้ได้ ก็ต้องให้คืนเงินเดือนเท่าที่ได้รับ นับไปแต่วันลงชื่อในสัญญาจนวันที่จะออกมาให้ครบแล้ว จึงออกจากนักเรียนได้(66)

105  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(11) ยกร่างพระราชกำหนดสุขาภิบาล : พ.ศ. 2437

พ.ศ. 2437 สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงมีพระนิพนธ์ตอนหนึ่งว่า เมื่อเจ้าพระยาอภัยราชากราบทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า พวกชาวต่างประเทศมักจะติเตียนกรุงเทพฯ ยังสกปรกและไม่มีถนนหนทางสำหรับประชาชน จึงถวายข้อแนะนำให้จัดมูนิสิเปอล (Municipal - เทศบาล) ทรงปรึกษาความเห็นเรื่องดังกล่าวในที่ประชุมเสนาบดี ที่ประชุมฯ เสนอว่า จะยังจัดไม่ได้เพราะติดหนังสือสัญญากับต่างประเทศ ถ้ารัฐบาลไทยจะตั้งกฎหมายใดที่มีผลบังคับถึงชาวต่างประเทศ จะต้องแจ้งให้รัฐบาลต่างประเทศผ่านทางกงสุลทราบก่อน ถ้าชาวต่างประเทศละเมิดกฎหมายก็ต้องไปฟ้องที่ศาลกงสุล เนื่องจากมีชาวต่างประเทศอยู่ในกรุงเทพฯ จำนวนมาก ถ้าจะจัดให้มีมูนิสิเปอล ก็จะติดขัดด้วยกงสุลต่างประเทศเข้ามาเกี่ยวข้องกับคนในบังคับของตน คงมีข้อโต้แย้ง ยากที่จะจัดการให้สำเร็จ แต่ทรงมีพระราชปรารภว่า ที่เขาติเตียนนั้น เป็นความจริงเสียโดยมาก เรามัวแต่จะโทษหนังสือสัญญา ไม่ทำอะไรให้ดีขึ้นเสียเลย หาควรไม่ จึงดำรัสสั่งให้ตั้งกรมสุขาภิบาลขึ้นสำหรับกรุงเทพฯ และการยกร่างพระราชกำหนดสุขาภิบาลขึ้น(68)

เจ้าพระยาอภัยราชายกร่างเป็นภาษาอังกฤษในชั้นแรก เมื่อเห็นว่าสมบูรณ์แล้วจึงแปลเป็นภาษาไทย เนื่องจากปฏิรูประบบราชการให้ทันสมัย เป็นการประยุกต์ระบบบริหารจัดการแบบตะวันตก จึงนำศัพท์ภาษาอังกฤษของระบบแบบใหม่มาใช้ ในตอนแรกเริ่มมักจะเรียกทับศัพท์ภาษาอังกฤษไปพลางก่อน เมื่อเห็นว่าจะนำเข้าใช้ในระบบราชการได้แล้ว จึงหาคำแปลเป็นภาษาไทย ซึ่งศัพท์ไทยเหล่านี้ก็มักจะเป็นศัพท์บัญญัติใหม่ไม่เคยมีมาก่อน ในเรื่องการสุขาภิบาลนี้ มีศัพท์แปลจากภาษาอังกฤษที่สำคัญ คือ

พระราชกำหนดสุขาภิบาล The Social Sanitation Decree 116

(Decree หมายถึง พระราชกฤษฎีกา)

กรมสุขาภิบาล Local Sanitary Department

เจ้าพนักงานแพทย์สุขาภิบาล The Medical Officer of Health

เจ้าพนักงานช่างใหญ่ The Sanitary Engineer

หน้าที่ของกรมสุขาภิบาล The Sanitary Service

กระทรวงนครบาล The Ministry of the Local Government

(12) พระราชกำหนดสุขาภิบาล กรุงเทพฯ ร.ศ. 116 : พฤศจิกายน พ.ศ. 2440

วันที่ 16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2440 สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถผู้สำเร็จราชการแผ่นดินต่างพระองค์ มีพระราชเสาวนีย์ให้ประกาศ “พระราชกำหนดสุขาภิบาล ร.ศ. 116” สำหรับกรุงเทพฯ ในบังคับบัญชาของเสนาบดีกระทรวงนครบาล ในการจัดการรักษาความสะอาดของเมืองหลวงเพื่อป้องกันโรคภัยอันตราย และให้สืบสวนสาเหตุโรคของมหาชนทั่วไป รวมทั้งการแก้ไขปัญหาตามสถานการณ์ให้เหมาะสม โดยมีการกำหนดให้มีเจ้าพนักงาน 2 ประเภท คือ เจ้าพนักงานแพทย์สำหรับตรวจโรค เรียกว่า เจ้าพนักงานแพทย์สุขาภิบาล และช่างใหญ่ (วิศวกร) เรียกว่า เจ้าพนักงานช่างใหญ่ เป็นผู้มีอำนาจหน้าที่รับผิดชอบร่วมกัน ให้มีเจ้าพนักงานผู้ช่วย เรียกว่า สารวัด ช่างรอง (ผู้ช่วยวิศวกร) คนทำแผนที่ คนเขียนแบบตัวอย่าง

106  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(แบบร่าง) คนแปลหนังสือ ล่าม เสมียน และคนงานต่าง ๆ ทั้งหมดอยู่ใต้บังคับบัญชาของเสนาบดีกระทรวงนครบาล นายแพทย์ปี เอช ไนติงเกล เป็นแพทย์สุขาภิบาล และกัปตันเย คาตอง เป็นช่างใหญ่ (วิศวกร) สุขาภิบาล(69)

(13) จัดให้มีแพทย์ผ่าตัดที่จบจากโรงเรียนราชแพทย์ไปรับราชการตามหัวเมือง : พ.ศ. 2442

เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยมีนโยบายจัดให้มีแพทย์ผ่าตัดที่จบจากโรงเรียนราชแพทยาลัยไปรับราชการตามหัวเมือง หัวเมืองละ 1 คน ดังรายงานราชการกระทรวงมหาดไทย แผนกกรมพยาบาล ของพระยามหาอำมาตย์ (เส็ง วิริยศิริ) รองเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เมื่อวันที่ 5 เดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2457 ความว่า

...ราวพุทธศักราช 2442 กระทรวงมหาดไทยเห็นว่าตามหัวเมืองมีแพทย์ไทยที่ใช้ยาไทย หาได้ตามหัวเมืองอยู่บ้างแล้ว แต่จะหาแพทย์ตามหัวเมืองที่รู้การแพทย์ทางรักษาบาดแผลหามิได้ จึงได้อุดหนุนขอแพทย์ชำนาญการบาดแผลจากโรงเรียนราชแพทย์ให้รับราชการตามหัวเมือง ๆ ละคน แลมีกำหนดว่าถ้าเปนแพทย์ที่สอบไล่ได้ประกาศนิยบัตร์จากโรงเรียนราชแพทย์แล้ว กระทรวงมหาดไทยจึงจะให้รับตำแหน่งรับพระราชทานเงินเดือน ๆ ละ 80 บาท แต่แพทย์เมืองใดมิใช่แพทย์ประกาศนิยบัตร์ชำนาญในการบาดแผลด้วยแล้ว คงจะได้รับตำแหน่งพระราชทานเงินเดือนละ 30 บาทถึง 60 บาท เป็นอย่างสูง

...การที่ส่งแพทย์ประกาศนิยบัตร์เหล่านี้ไปรับราชการหัวเมือง กระทรวงมหาดไทย ยังไม่ได้เอาใจใส่ในเรื่องแพทย์เหล่านี้มากนักเปนแต่ว่า ถ้าเมืองใดต้องการแพทย์ประกาศนิยบัตร์มีบอกขอเข้ามากระทรวงมหาดไทย ๆ ก็มีหนังสือขอไปยังกระทรวงธรรมการ ๆ ส่งแพทย์มาให้กระทรวงมหาดไทย ๆ ก็ส่งไปให้หัวเมือง...

2...การเกิดโรคภัยตามหัวเมือง เมื่อมีโรคสิ่งใดเกิดขึ้น หัวเมืองมีบอกเข้ามากระทรวงมหาดไทยก็รวมไว้อยู่ในหน้าที่กรมพลำภัง(70) คือหน้าที่ปกครองท้องที่ การที่ทำนั้น เพียงแต่จดบัญชีไว้ให้ทราบเรื่อง และสั่งไปว่าให้จัดการรักษาพยาบาลกันไปเท่าที่จะทำกันได้...(71)

(14) โรงเรียนราชแพทยาลัย : กันยายน พ.ศ. 2443

วันที่ 1 กันยายน ร.ศ. 119 พ.ศ. 2443 เจ้าพระยาภาสกรวงศ์กราบทูลกรมหมื่นสมมตอมรพันธุ์ เรื่องโรงเรียนแพทยากร โดยสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ปลูกโรงเรียนขึ้นใหม่ แทนที่โรงยาฝิ่นติดกับโรงพยาบาล ให้โรงเรียนแพทยากรที่สอนอยู่นั้นเป็น โรงเรียนแพทยาลัยในพระบรมราชูปถัมภ์ “มีกำหนดเปิดในพระราชพิธีฉัตรมงคล

107  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เมื่อได้ตั้งโรงเรียนแพทยาลัยลงเป็นหลักฐาน เห็นการที่จะตั้งมั่นเจริญได้แล้ว จะได้ดำริการแพทย์ต่อไปที่จะให้มีการสอบไล่และรวมการให้ลงระเบียบ” กำหนดเวลาเรียนแก้ใหม่เป็น 5 ปี(72)

วันที่ 3 มกราคม ร.ศ. 119 พ.ศ. 2444 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเปิดโรงเรียนแพทยาลัย

(15) ตั้งโอสถสภา (โรงผลิตยา) : พฤษภาคม พ.ศ. 2445

วันที่ 17 พฤษภาคม พ.ศ. 2445 ประกาศตั้งโอสถสภา(73) มีความสำคัญบางตอนว่า

...พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว...ได้ทรงสังเกตตามใบบอกจดหมายเหตุความไข้เจ็บ ซึ่งเกิดขึ้นตามหัวเมืองในบางคาบบางคราว มีจำนวนราษฎรตามบ้านป่าเมืองไกล เปนอันตรายเสียด้วยความไข้อันพึงเยียวยารักษาได้ เช่น ไข้จับ เป็นต้น คราวละมาก ๆ ทรงพระราชดำริห์เห็นว่า ทุกวันนี้ยารักษาโรคที่เปนยาดีมีคุณก็มีมากหลายขนาน แต่หากว่ายาเหล่านั้นยังไม่แพร่หลายออกไปถึงราษฎรที่อยู่ตามบ้านป่าเมืองไกล ความเจ็บไข้ในท้องที่เหล่านั้น จึงเปนเหตุให้ถึงอันตรายได้มาก ทรงพระราชดำริห์ฉนี้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งโอสถสภา แลโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตร์วัฒโนดมเปนประธานจัดการประกอบโอสถ ซึ่งเปนของเคยเห็นคุณปรากฏในการระงับโรคต่าง ๆ ส่งออกไปจำหน่ายตามหัวเมืองโดยราคาอย่างถูก แต่พอคุ้มทุนที่ได้จำหน่ายไป โดยพระราชประสงค์จะให้ยาโอสถ-สภานี้แพร่หลายเปนประโยชน์ระงับความไข้เจ็บของอาณาประชาราษฎรทั่วไปในพระราชอาณาจักร์...

ต่อมาภายหลัง “โอสถสภาในส่วนกลาง” รวมกับ “โอสถศาลา” สถานที่จำหน่ายยา ตั้งเป็นองค์การเภสัชกรรม มีหน้าที่ผลิตยาจำหน่ายในราคาถูก

(16) กำเนิดสุขาภิบาลหัวเมืองที่ตลาดท่าฉลอม เมืองสมุทรสาคร : มีนาคม พ.ศ. 2449

วันที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2449 มีประกาศแก้ภาษีโรงร้านจัดสุขาภิบาลตลาดท่าฉลอม เมืองสมุทรสาคร คือ ประกาศกฎหมายโอนภาษีโรงร้าน คือภาษีโรงเรือนที่เก็บจากร้านค้าในตลาด ให้กับการสุขาภิบาลท้องที่ตลาดท่าฉลอม เป็นการปฏิรูปการปกครองท้องที่ เกิดเป็นรูปแบบการปกครองท้องที่ แบบที่ 3 คือ การปกครองแบบสุขาภิบาลหัวเมือง ซึ่งมีลักษณะเฉพาะตัวคือ การจัดการสุขาภิบาลให้ประชาชนมีส่วนร่วมจัดการกันเอง โดยคณะกรรมการประกอบด้วยกำนันและผู้ใหญ่บ้าน(74)

(17) เลิกกรมพยาบาลในกระทรวงธรรมการ จัดการเปลี่ยนแปลงใหม่ และรวมโรงพยาบาลศิริราชเข้ากับโรงเรียนราชแพทยาลัย : มีนาคม พ.ศ. 2449

108  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

วันที่ 24 มีนาคม พ.ศ. 2449 เจ้าพระยาวิชิตวงษ์วุฒิไกร เสนาบดีกระทรวงธรรมการ มีหนังสือกราบบังคมทูลที่ 332/9411 ความว่า

ด้วยการที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีการประชุมหารือในเรื่องที่จะเลิกกรมพยาบาลในกระทรวงธรรมการ อย่างเป็นอยู่ทุกวันนี้ และคิดจัดการเปลี่ยนรูปใหม่ให้การพยาบาลทั้งหลายจัดอยู่ในเทศาภิบาล และให้กระทรวงธรรมการจัดให้มีพนักงานในการพยาบาลเป็น 3 พนักงาน คือ

1) ให้มีพนักงานตรวจ สำหรับตรวจการไข้เจ็บและช่วยบำบัดการไข้เจ็บ พนักงาน 1

2) พนักงานสำหรับทำยาจำหน่าย พนักงาน 1

3) พนักงานทำหนองฝีและซีรัม พนักงาน 1 และให้จัดการวางรูปตามนี้นั้น พระเดชพระคุณล้นเกล้าฯ หาที่สุดมิได้ ขอพระราชทานทูลเกล้าฯ ถวายสังเขปรูปการพยาบาล ซึ่งพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงดำรงราชานุภาพได้ทรงร่างประทานนั้น มาพร้อมหนังสือนี้

เมื่อได้จัดการพยาบาลตามรูปที่วางใหม่ดังนี้แล้ว ก็มีการที่จะต้องเปลี่ยนแปลง คือ

1) เลิกกรมพยาบาลเดิม ตัดเงินออกได้ 24,508 บาท

2) ส่งโรงพยาบาลและเงินอุดหนุนการพยาบาลไปกระทรวงนครบาลรวม 5 ราย เป็นเงินลดยอดกระทรวงธรรมการอีก 43,942 บาท

3) เปลี่ยนรูปโรงศิริราชพยาบาล เข้ารวมกับโรงเรียนราชแพทยาลัย ตัดเงินน้อยลงได้อีก 9,576 บาท

4) เปลี่ยนรูปโอสถสภา ไปบวกเข้ากับโอสถศาลารัฐบาล ตัดเงินน้อยลงได้อีก 26,656 บาท

รวมเปลี่ยนการ 4 ราย เป็นเงินลดลง 104,682 บาท

ส่วนการจะตั้งขึ้นใหม่ คือ

1) พนักงานตรวจการพยาบาล รวมทั้งเงินเดือนและค่าใช้สรอย เป็นเงินขึ้นใหม่ 30,000 บาท

2) พนักงานทำหนองฝีและพันธุ์ซีรัมป้องกันโรคระบาทว์ ขึ้นเงินกว่าเก่า 20,340 บาท

รวมเป็นเงินส่วนขึ้น 50,340 บาท...คงลดเงินลงกว่ารูปเดิม 54,340 บาท...

ส่วนตัวคนที่จะประจำการตามรูปที่จะจัดใหม่นี้ ในหน้าที่พนักงานผู้ตรวจการนั้น เห็นด้วยเกล้าฯ ว่า ควรจัดให้หมอแบรกดอกเข้าประจำการ

109  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เงินเดือน ๆ ละ 100 บาท ในหน้าที่พนักงานทำหนองฝีและซีรัมนั้น ได้ปฤกษากันตกลง เรียกหมอวูลีจากเมืองมะนิลาเข้ามาทำการ เงินเดือนปีละ 3,000 เหรียญทอง หรือ 10,200 บาท...ในหน้าที่พนักงานทำยานั้น หมอฮูโกวิลเลมส์เป็นพนักงานอยู่ และพนักงานรองทั้งปวงก็คงตามที่ตกลงกันไว้เดิม...

สังเขปรูปแบบกรมพยาบาลตามที่โปรดเกล้าฯ ให้จัดใหม่

(พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงดำรงราชานุภาพ ได้ทรงร่างประทาน)

1. เลิกกรมพยาบาลทั้งหมด ให้โอนโรงพยาบาลในกรุงเทพฯ ไปรวมอยู่ในกรมสุขาภิบาลของกระทรวงนครบาล ยกเว้นโรงศิริราชพยาบาล ให้โอนไปสังกัดกรมศึกษาธิการเพื่อจัดเป็นโรงเรียนแพทย์ โดยทรงโปรดให้โรงศิริราชพยาบาล “มีการพยาบาลไว้ในนั้นเพียงสำหรับฝึกหัดนักเรียนแพทย์”

2. การพยาบาลต่อไปภายหน้า “คือ การรักษาไข้เจ็บและการป้องกันคนไม่ให้ตายมาก” ในมณฑลไหน ให้เป็นหน้าที่ของมณฑลนั้นจัดการ เช่น มณฑลกรุงเทพมหานครเป็นหน้าที่กระทรวงนครบาล มณฑลนครไชยศรีก็เป็นหน้าที่เทศาภิบาลมณฑลนครไชยศรีจัดการ

3. ให้กระทรวงธรรมการในการพยาบาล ใช้ “กองตรวจการพยาบาล” ในกรมธรรมการกลาง กระทรวงธรรมการที่ยังคงอยู่ แบ่งเจ้าหน้าที่ออกเป็น 3 ประเภท คือ 1. พนักงานตรวจ คือ แพทย์ผู้ชำนาญ จำนวนตามความเหมาะสม มีหน้าที่ตรวจทุกมณฑลดูโรคระบาด สาเหตุ การป้องกัน การรักษา รวมทั้งไปประจำการชั่วคราว ถ้าปัญหาใหญ่เกินความสามารถของมณฑล 2. พนักงานยา คือ โอสถศาลาของรัฐบาล ให้ทำยาขายบรรจุในกล่องเล็ก ๆ ในราคาถูกทั่วประเทศ เช่น ยาควินิน บรรจุในกลัก ๆ ละ 1 เฟื้อง เป็นต้น 3. พนักงานหนองฝี ใช้วัคซีนหนองฝีจากโรงงานทำหนองฝี ที่พระปฐมเจดีย์ การจัดการให้ทำคล้ายกับโอสถศาลา...(75)

(18) ทำพันธุ์บุพโพสำหรับปลูกทรพิษสำเร็จที่พระปฐมเจดีย์ : พฤศจิกายน พ.ศ. 2449

วันที่ 20 พฤศจิกายน ร.ศ. 125 เจ้าพระยาวิชิตวงษ์วุฒิไกร เสนาบดีกระทรวงธรรมการ มีหนังสือกราบบังคมทูลที่ 279/6865 ความว่า

...ด้วยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งที่ทำพันธุ์ซีรัมที่พระปถมเจดีย์นั้นบัดนี้ หมอปอล อี. วูลลี ผู้จัดการได้ทำพันธุ์บุพโพสำหรับปลูกทรพิษสำเร็จแล้ว ข้าพระพุทธเจ้าจึงได้กราบทูลพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงดำรง-ราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เห็นด้วยเกล้าฯ พร้อมกันว่า ควรจะขายโดยราคาย่อมเยา พอช่วยคืนทุนบ้างตามสมควร จึงตั้งราคาเป็น

110  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

2 อย่าง คือ หลอดใหญ่ ปลูกได้หลอดละ 10 คน ราคาหลอดละ 40 อัฐ หลอดเล็ก ปลูกได้หลอดละ 5 คน ราคาหลอดละ 20 อัฐ และให้จำหน่ายที่ทำการพระปฐมเจดีย์แห่งหนึ่ง กับที่โอสถศาลารัฐบาลแห่งหนึ่ง...(76)

(19) พระราชบัญญัติจัดการสุขาภิบาลตามหัวเมือง ร.ศ. 127 : กันยายน พ.ศ. 2451

วันที่ 5 กันยายน พ.ศ. 2451 ประกาศพระราชบัญญัติจัดการสุขาภิบาลตามหัวเมือง ร.ศ. 127(77) ทรงมีพระราชปรารภว่า การจัดการสุขาภิบาลที่ตำบลท่าฉลอมเป็นประโยชน์ดีและประชาชนในตำบลนั้นนิยมมาก จึงสมควรจะขยายไปที่อื่น ๆ ในประเทศ แต่เมืองสงขลาเป็นชุมชนขนาดใหญ่ จะจัดการสุขาภิบาลแบบตำบลท่าฉลอมซึ่งเป็นชุมชนขนาดเล็กไม่ได้ จึงทรงปรับปรุงวิธีการจัดการสุขาภิบาลหัวเมือง สรุปใจความสำคัญดังนี้

1) หน้าที่การสุขาภิบาลหัวเมือง คือ 1. ให้ดูแลรักษาความสะอาด 2. การป้องกันและรักษาผู้ป่วยในท้องที่ และ 3. บำรุงรักษาถนนหนทางในชุมชน

2) ตามมาตรา 5 แบ่งวิธีจัดการสุขาภิบาลออกเป็น 2 อย่าง คือ 1. สุขาภิบาลสำหรับเมือง จัดในท้องที่ที่ตั้งเมือง 2. สุขาภิบาลสำหรับตำบล สำหรับจัดเฉพาะในท้องที่คนอยู่หนาแน่นของตำบล

3) การเลือกพื้นที่ชุมชนใดว่าควรจะจัดให้มีการสุขาภิบาลขึ้นนั้น ให้ข้าหลวงเทศาภิบาลปรึกษากับกำนันผู้ใหญ่ในท้องที่นั้น แล้วให้มีใบบอก (หนังสือ) ขอพระราชทานจัดตั้งการสุขาภิบาลในท้องที่ และจะพระราชทานภาษีโรงร้านให้เป็นงบประมาณของเขตสุขาภิบาลนั้น

4) รูปแบบคณะกรรมการจัดการสุขาภิบาลประจำเมืองประกอบด้วย ผู้ว่าราชการเมืองเป็นประธาน ปลัดเมือง ฝ่ายสุขาภิบาล เป็นเลขานุการ นายอำเภอท้องที่นั้น 1 นายแพทย์สุขาภิบาล 1 นายช่างสุขาภิบาล 1 กำนันประจำตำบลในเขตสุขาภิบาลนั้น 4 คน

คณะกรรมการจัดการสุขาภิบาลประจำตำบล ประกอบด้วย กำนันนายตำบลเป็นประธาน และผู้ใหญ่บ้านในเขตท้องที่เป็นกรรมการ

โดยคณะกรรมการสุขาภิบาลสำหรับหัวเมืองและคณะกรรมการสุขาภิบาลสำหรับตำบล อาจมีการแต่งตั้งพ่อค้าในท้องถิ่นเข้ามาร่วมบริหารงานได้

5) มาตรา 14 ได้กำหนดหน้าที่ในการป้องกันและรักษาผู้ป่วยว่า 1. ให้รักษาความสะอาดบ้านเรือนป้องกันโรค 2. ให้จัดการปลูกฝี และให้มีที่จำหน่ายยารักษาโรคให้แก่ประชาชนในท้องที่นั้น 3. จัดให้มีน้ำสะอาดสำหรับการบริโภค

(20) รวมโรงเรียนราชแพทยาลัยและศิริราชพยาบาล

ในปีนี้โรงเรียนราชแพทยาลัยและโรงศิริราชพยาบาลได้ควบรวมเป็นโครงสร้างเดียวชื่อ “โรงเรียนราชแพทยาลัยและศิริราชพยาบาล” ขึ้นกับแผนกศึกษาธิการ มีพระยาวิสุทธสุริยศักดิ์ (ม.ร.ว.เปีย มาลากุล) เป็นอธิบดีแผนกฯ

111  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(21) เพิ่มศักยภาพของกระทรวงมหาดไทยด้านโรงพยาบาลและสุขาภิบาลหัวเมือง : พฤศจิกายน พ.ศ. 2453

วันที่ 6 พฤศจิกายน ร.ศ. 129 (พ.ศ. 2453) มีการยุบ “กองจัดการพยาบาล” ในกรมธรรมการกลาง รวมทั้งแผนกโอสถศาลา ย้ายไปกระทรวงมหาดไทย กองจัดการพยาบาลเป็นหน่วยงานที่มีศักยภาพสำคัญหลายประการ ได้แก่ หน่วยงานตรวจราชการแพทย์และสุขาภิบาลหัวเมือง หน่วยงานผลิตวัคซีน และหน่วยงานผลิตยา จึงสนับสนุนการแพทย์และสุขาภิบาลหัวเมืองของกระทรวงมหาดไทยให้แข็งแรงขึ้นมาก(78)

กองจัดการพยาบาล กระทรวงธรรมการ พ.ศ. 2451 มีโครงสร้างดังนี้

ก. กองตรวจการพยาบาลหัวเมือง แพทย์ตรวจการ หมอปอล ยี วูลลี (ว่าที่)

ข. กองทำหนองฝีและซีรั่ม แพทย์ผู้จัดการ หมอร๊าฟ ดี เอดวารดส

หัวหน้าแพทย์ทำหนองฝี มิสเตอร์อาร์ เรดฟลิด์

ค. โอสถศาลารัฐบาล แพทย์ผสมยา มิสเตอร์ฮูโกวิลเลมส์

ผู้ช่วยแพทย์ผสมยา มิสเตอร์เรกเฮาเซ็น

ผู้ช่วยฝ่ายฝรั่ง นายพองกีม

ผู้ช่วยฝ่ายไทย ขุนอุดมวิทยา/นายเวรบัญชี นายซุ่นใช้

ง. โอสถศาลาสะพานมอญ ผู้จัดการ ขุนอาจวิทยาคม

แพทย์ทำยา นายกลิ่น

(22) ตั้ง “กรมพยาบาล กระทรวงมหาดไทย” : ธันวาคม พ.ศ. 2455

วันที่ 24 ธันวาคม พ.ศ. 2455 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย มีหนังสือกระทรวงมหาดไทย เลขที่ 163/8989 กราบบังคมทูล ความว่า

ข้าพระพุทธเจ้า ขอพระราชทานกราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝ่าละอองธุลีพระบาท

ด้วยราชการในกระทรวงมหาดไทย มีหน้าที่ในการจัดการพยาบาลและป้องกันโรคภัยไข้เจ็บราษฎรตามหัวเมืองเป็นหน้าที่สำคัญอย่าง 1 การเหล่านี้ตามที่เป็นมาแล้ว ยังแยกกันเป็นหลายกอง คือ กองแพทย์ประจำหัวเมือง 1 กองป้องกันโรคร้ายแรง ดังเช่น กาฬโรค อหิวาตกโรค ไข้ทรพิศม์และไข้พิศม์กอง 1 ทำพรรณหนองฝีกอง 1 โรงพยาบาลตามหัวเมือง ดังเช่น โรงพยาบาลมณฑลภูเก็ต มณฑลนครราชสีมา มณฑลกรุงเก่า กอง 1 และบัดนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งกองปาสตัวอินสติจูด กอง 1 การเหล่านี้เจริญขึ้นมาตามลำดับ มีการงานที่ต้องทำเป็นอันมาก ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าว่า ถึงเวลาแล้วที่จำเป็นต้องจัดรวบรวมกองเหล่านี้ขึ้นเป็นกรม 1 ในกระทรวงมหาดไทย และการที่จะตั้งเป็นกรมขึ้นนี้

112  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

มีเงินสำหรับใช้จ่ายในงบประมาณพออยู่แล้ว เพราะฉะนั้น ข้าพระพุทธเจ้าขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตรวบรวมกองเหล่านี้ตั้งขึ้นเป็นกรม ๆ หนึ่ง เรียกว่า “กรมพยาบาล”

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชหัตถเลขาตอบ ในเดือนมกราคม พ.ศ. 2466 ความว่า “ท่านขออนุญาตรวบรวมกองเหล่านี้ตั้งขึ้นเป็นกรม ๆ หนึ่ง เรียกว่า กรมพยาบาล นั้นทราบแล้ว ที่จะจัดตั้งขึ้นเป็นกรมนั้น เปนการสมควรแล้ว”(79)

กรมพยาบาล กระทรวงมหาดไทย รายงานเรื่องกรมพยาบาล แบ่งเป็น 6 แผนก(80) คือ

1) แผนกบัญชาการ

2) แผนกการแพทย์

3) แผนกป้องกันโรคระบาด

4) แผนกปาสตุรสภา (สถานเสาวภา)

5) แผนกโอสถศาลา

6) แผนกสุขาภิบาล

การจัดตั้งกรมพยาบาลในกระทรวงมหาดไทย ไม่ใช่การจัดตั้งงานรักษาพยาบาลในหัวเมืองขึ้นใหม่ แต่เป็นการแยกงานรักษาพยาบาลในหัวเมืองที่มีอยู่เดิมในกรมพลำภัง แยกออกมาตั้งเป็นกรมกรมหนึ่ง ในรายงานของพระยามหาอำมาตย์ ได้รายงานข้อมูลจำนวนแพทย์ที่มีอยู่ในกระทรวงมหาดไทยทั้งในปี พ.ศ. 2457 ดังต่อไปนี้

(ก) แผนกการแพทย์ แพทย์ที่รับราชการในกรมพยาบาลมี

1) แพทย์ฝรั่ง 5 คน (อังกฤษ 3 คน ฝรั่งเศส 1 คน เงินเดือนคนละ 800 - 1,200 บาท) เป็น “แพทย์ที่ปรึกษามณฑล” และทำหน้าที่สอนแพทย์เพิ่มเติมด้วย

2) แพทย์ประจำมณฑล 7 คน เป็น “แพทย์มณฑล”

3) แพทย์รับราชการในกรุงเทพฯ และประจำตามหัวเมืองเป็น “แพทย์ประจำเมือง” 82 คน

4) แพทย์ปลูกฝีตามหัวเมือง 24 คน รวมแพทย์ไทย 113 คน

5) แพทย์ประจำตำบลใน 17 มณฑล 3,935 คน

(ข) แผนกป้องกันโรคระบาด

มีหน้าที่ 2 อย่าง คือ การปลูกฝี และการป้องกันโรคระบาดอื่น ๆ เช่น กาฬโรค อหิวาตกโรค ไข้มาลาเรีย ซึ่งในส่วนการป้องกันกาฬโรคนั้นจะต้องรักษาความสะอาดบ้านเรือนเกี่ยวพันกับการขยายสุขาภิบาลตามตำบล

(ค) แผนกสุขาภิบาล

รวมประกาศจัดตั้งการสุขาภิบาลจนถึง พ.ศ. 2457 ได้จัดตั้งรวม 9 เมือง ได้แก่ นครราชสีมา จันทบุรี สงขลา ชลบุรี นครปฐม นครศรีธรรมราช พิไชย ภูเก็ต และเชียงใหม่ แต่ต่อมาเกิดปัญหาที่เชียงใหม่ เพราะคนในบังคับอังกฤษไม่ยอมจ่ายภาษีโรงร้านได้เลิกไป จึงเหลือ

113 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

8 เมือง แบ่งเป็นสุขาภิบาลเมือง 7 เมือง และสุขาภิบาลตำบล 1 ตำบล (คือ ท่าฉลอม)

มีการจัดตั้งโรงพยาบาลสุขาภิบาลเพียง 4 แห่งสำหรับรับรักษาคนไข้และปลูกฝี คือ ที่เขตสุขาภิบาลเมือง ภูเก็ต กรุงเก่า (อยุธยา) นครราชสีมา และสุโขทัย ดังนี้

1) โรงพยาบาลเมืองภูเก็ต พระยารัษฎานุประดิษฐ์ (คอซิมบี้) พร้อมกับชาวเมืองภูเก็ตเรี่ยไรเงินสร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2449 ภายหลังยกให้เป็นของสุขาภิบาลเมืองภูเก็ต โรงนี้มีคนไข้ประจำระหว่าง 30 - 40 คน ส่วนมากเป็นคนจีน

3) โรงพยาบาลเมืองนครราชสีมา พระยาราชนุกูล (อวบ เปาโรหิตย์) จัดตั้งเมื่อ พ.ศ. 2451 ใช้เงินสุขาภิบาล มีคนไข้ประจำราว 20 คน

3) โรงพยาบาลเมืองสุโขทัย พระยาราชภักดี (ใหญ่) ผู้ว่าราชการเมืองพร้อมด้วยกรมการและราษฎรออกเงิน 2,981 บาท เมื่อ พ.ศ. 2455 ถวายเป็นที่ระลึกในการเสด็จพระราชดำเนินประพาสสุโขทัย พ.ศ. 2450 และพระราชทานนามว่า “ศุโขทัยศุขสถาน” เป็นโรงพยาบาลเล็ก ไม่มีคนไข้อยู่ประจำ (ผู้ป่วยค้างคืน)

4) โรงพยาบาลกรุงเก่า พระยาโบราณราชธานินทร์ (พร เดชะคุปต์) สมุหเทศาภิบาล พร้อมด้วยกรมการและราษฎรพร้อมออกเงิน 65,757 บาท สร้างเป็นอนุสาวรีย์ที่ระลึกในพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง สมเด็จพระพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเปิดเมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2455 และพระราชทานชื่อว่า โรงพยาบาลเบ็ญจมาธิราชอุทิศ

(23) กรมพยาบาล กระทรวงมหาดไทย เปลี่ยนชื่อเป็นกรมประชาภิบาล กระทรวงมหาดไทย : มกราคม พ.ศ. 2459

วันที่ 31 มกราคม พ.ศ. 2459 คำสั่ง 63/120 เปลี่ยนแปลงระเบียบการในกรมพยาบาล และเปลี่ยนนาม “กรมพยาบาล” เป็น “กรมประชาภิบาล”(81)

(24) “กรมรักษาความสุขของราษฎรในกระทรวงนครบาล” ที่มาของคำว่า “สาธารณสุข” : สิงหาคม พ.ศ. 2459

รายงานระเบียบและการปกครองของกองแพทย์กรมสุขาภิบาล ในกระทรวงนครบาล ตามการข้าราชการ วันที่ 14 สิงหาคม พ.ศ. 2459 มีความสำคัญดังนี้

กองแพทย์กรมสุขาภิบาล กระทรวงนครบาล ตั้งขึ้นเมื่อเดือนเมษายน ร.ศ. 123 พ.ศ. 2447 มีหมอเอ๊ช. แคมเบล ไฮเอ๊ต และหมอไนติงเกล เป็นนายแพทย์สุขาภิบาล กระทรวงนครบาล

- มีการตั้ง “กรมป้องกันโรคร้าย” ในกระทรวงนครบาล เพื่อป้องกันโรคระบาดทั้งทางบกทางทะเล เพราะมีกาฬโรคระบาด มีหมอไฮเอ๊ตเป็นผู้บัญชาการกรมฯ ได้รับงบประมาณ 60,000 บาท แต่ไม่มีเจ้าหน้าที่ชำนาญงาน

114  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

- ให้โรงพยาบาลกรมกองตระเวน (โรงพยาบาลตำรวจ) มาขึ้นกับกรมสุขาภิบาล

- เสนอเปลี่ยนชื่อ “กองแพทย์สุขาภิบาล” เป็น “กรมรักษาความสุขของราษฎรในกระทรวงนครบาล”

- เสนอให้จัดระเบียบหน้าที่ของแพทย์สุขาภิบาล กระทรวงนครบาลใหม่ ในหัวข้อดังนี้

1) การจัดการป้องกันโรคร้ายต่าง ๆ (ทางบก/ทางทะเล/การปลูกฝี/โรคสุนัขบ้า/กาฬโรค เป็นต้น)

2) การสะอาด

3) การงานในกรมตำรวจที่เกี่ยวกับแพทย์

4) การแยกธาตุและตรวจเชื้อโรคต่าง ๆ

5) การงานโรงพยาบาลต่าง ๆ

6) ทำการตรวจสายตาให้แก่กรมเจ้าท่า สำหรับพวกที่จะสอบนายท้ายเรือ

7) เป็นเจ้าหน้าที่สำหรับรักษาพระราชบัญญัติโม่หิน

8) การวัดปรอทอากาศร้อนเย็น เมเตโอโลยีกัล (meteorological อุตุนิยม-วิทยา)81

(25) ประดิษฐานโรงเรียนข้าราชการพลเรือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า-เจ้าอยู่หัวเป็นจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และรวมโรงเรียนราชแพทยาลัยเข้ากับจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย : มีนาคม พ.ศ. 2460

วันที่ 26 มีนาคม พ.ศ. 2459 (นับอย่างปัจจุบันคือ พ.ศ. 2460) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระบรมราชโองการประกาศให้ทราบทั่วกันว่า

...โรงเรียนข้าราชการพลเรือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า-เจ้าอยู่หัวซึ่งได้ทรงพระราชดำริห์ให้ทรงจัดตั้งและได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานเงินที่เหลือจากการเรี่ยรายสร้างอนุสาวรีย์ปิยะมหาราช เปนเงินทุนของโรงเรียน...บัดนี้ทรงพระราชดำริห์เห็นสมควรจะขยายการศึกษาในโรงเรียนนี้ให้กว้างขวางยิ่งขึ้น คือไม่เฉพาะสำหรับผู้ที่จะเล่าเรียนเพื่อรับราชการเท่านั้น ผู้ใดที่มีความประสงค์จะศึกษาวิชาชั้นสูงก็ให้เข้าเรียนในโรงเรียนนี้ได้ทั่วกัน เหตุฉะนั้นควรประดิษฐานขึ้นเปนชั้นมหาวิทยาลัย ให้เหมาะแก่ความต้องการแห่งสมัยเสียทีเดียว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประดิษฐานโรงเรียนข้าราชการพลเรือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเปนมหาวิทยาลัย พระราชทานนามว่า “จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย” เพื่อเปนอนุสาวรีย์สมพระเกียรติแห่งพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง และให้มหาวิทยาลัยนี้ขึ้นอยู่ในกระทรวงธรรมการ...(83)

115  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

วันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2460 จางวางเอก พระยาธรรมศักดิ์มนตรี เสนาบดีกระทรวงธรรมการ รับพระบรมราชโองการใส่เกล้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ดำรัสสั่งว่า

...บัดนี้โรงเรียนข้าราชการพลเรือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า-เจ้าอยู่หัว ได้ประดิษฐานขึ้นเปนมหาวิทยาลัย พระราชทานนามว่าจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และโอนมาอยู่ในกระทรวงธรรมการแล้ว โรงเรียนราชแพทยาลัยของกระทรวงธรรมการ ควรจะเปนพแนกหนึ่งของมหาวิทยาลัยนี้ด้วย จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมโรงเรียนราชแพทยาลัยเข้าในจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย แต่บัดนี้ไป(84)

(26) ตั้งกรมสาธารณสุข : มีนาคม พ.ศ. 2461

วันที่ 11 มีนาคม พ.ศ. 2461 กระทรวงมหาดไทยมีหนังสือเลขที่ 182/6220 กราบทูลพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี ราชเลขาธิการ เรื่องเกิดกาฬโรคระบาดขึ้นตามจังหวัดต่าง ๆ คือ มณฑลนครราชสีมา ตาย 45 คน มณฑลพิษณุโลก ตาย 7 คน มณฑลนครไชยศรี ตาย 36 คน มณฑลอุดร จังหวัดนครพนม จังหวัดสกลนคร ป่วยรวม 4 คน

วันที่ 30 มีนาคม พ.ศ. 2461 รายงานกระทรวงนครบาล เรื่องกาฬโรคระบาดในกรุงเทพฯ ระหว่างวันที่ 17 - 23 มีนาคม พ.ศ. 2461 ตาย 6 ราย ไข้ทรพิษตาย 3 ราย

วันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2461 พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ารังสิตประยูรศักดิ์ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร(85) มีหนังสือกระทรวงนครบาล กราบทูลพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี ราชเลขาธิการ เรื่องการประชุมกรรมการกาฬโรค ครั้งที่ 2 ณ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ความว่า

...ในการประชุมครั้งที่ 2 นี้ กรรมการได้หารือกันในข้อว่า พระราช-กำหนดกฎหมายซึ่งมีอยู่ในเวลานี้ จะนับว่าเพียงพอที่จะให้เจ้าหน้าที่จัดการระงับโรคในคราวที่เกิดขึ้นชุกชุมหรือไม่ กรรมการเห็นพร้อมกันว่า เพียงพอแล้ว ทั้งได้ลงความเห็นต่อไปว่า กรรมการเชื่อว่า การใช้พระราชบัญญัติทั้งในกรุงและหัวเมือง ยังหละหลวม ไม่เป็นไปตามความประสงค์ของพระราช-บัญญัตินั้น ๆ กรรมการเชื่อว่า ข้อนี้แหละเป็นต้นเหตุให้การปราบปรามกาฬโรคยังไม่เป็นผลสำเร็จ...

(รายงาน) ที่ 47/61 ย่อเรื่องการป้องกันกาฬโรค

...ก่อนที่ได้ประชุม กรมหมื่นไชยนาทถวายความเห็นส่วนพระองค์ในเรื่องนี้ว่า การแก้ไขและระงับกาฬโรคเปนการลำบากเพราะคนยังไม่มีความรู้ในเรื่องกาฬโรค จึงขัดขืนและต่อสู้เจ้าพนักงาน ด้วยความเข้าใจผิดต่าง ๆ การที่จะแก้ไขก็ลำบาก จะต้องใช้เวลานาน...ส่วนการที่จะจัดทำขึ้นนี้ มีปัญหาอยู่ว่าใครจะเปนผู้ทำ การสุขาภิบาลในเวลานี้ยังแยกกันอยู่ กระทรวงนครบาล

116  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ก็มี กระทรวงมหาดไทยก็มี ถ้ารวมกันได้เสียจะสะดวกขึ้นอีกมาก การเช่นนี้ต้องรวมกันทำ ต้องมีศูนย์กลางแต่แห่งเดียวจึงจะสำเร็จได้ดี...

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชกระแสรับสั่งลงในรายงานฉบับนี้ว่า

...การสุขาภิบาลถ้าจัดการรวมได้เป็นดี และถ้าจะรวมเห็นว่ารวมที่มหาดไทยจะสะดวก ข้อนี้ให้นำเสนอที่ประชุมเสนาบดีที่ว่า สุขาภิบาล ในที่นี้หมายความโดยตรงว่า Public Health ส่วนการ Municipality ของกรุงเทพฯ เช่น ทำถนน สะพาน ฯลฯ ควรให้คงไว้ในกระทรวงพระนครบาล ส่วนเงินให้เบิกจ่ายสำหรับการป้องกันกาฬโรค...(86)

วันที่ 26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2461 ทรงมีพระราชดำรัสให้แก้ไขนามใหม่ ดังนี้

กรมสาธารณสุข

ชื่อกรมสุขาภิบาล ที่โปรดเกล้าฯ พระราชทานออกมาเมื่อวันจันทร์นั้น

บัดนี้ โปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนชื่อว่า กรมสาธารณสุข(87)

(27) Rockefeller Foundation กับการปฏิรูปโรงเรียนแพทย์ : สิงหาคม พ.ศ. 2464

วันที่ 24 สิงหาคม พ.ศ. 2464 พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัติ ราชเลขาธิการ กราบบังคมทูลถวายรายงานที่ 273/64(88) โดยย่อ มีความสำคัญบางตอนดังนี้

...หมอเปียร์สได้ให้ความเห็นไว้พอเปนเลา ๆ ว่า การฝึกหัดแพทย์ควรจะจัดเปน 2 ชั้น คือ

(1) นักเรียนแพทย์ชั้นสูง ควรรับแต่นักเรียนที่สอบไล่ได้มัธยมบริบูรณ์(ปีที่ 3) ตามหลักสูตรกระทรวงศึกษาธิการแล้ว เข้าเล่าเรียนวิชาตามหลักสูตรมีกำหนด 6 ปี ให้เรียนภาควิทยาศาสตร์ล้วน 2 ปี เรียนวิชาแพทย์ 4 ปี เมื่อเรียนสำเร็จแล้วให้เปน “แพทย์ปริญญา” ซึ่งมีทางที่จะขอให้มหาวิทยาลัยต่างประเทศรับรองว่า เสมอการเรียนในมหาวิทยาลัยนั้น ๆ ทำนองเดียวกันกับที่มหาวิทยาลัยต่างประเทศรับรองว่า มัธยมปีที่ 8 ของเราเสมอการสอบไล่ Matriculation ของเขา นักเรียนแพทย์ที่สอบไล่ได้ชั้นสูงเช่นนี้ เมื่อจะไปเรียนวิชาเพิ่มเติมอีก ณ ต่างประเทศ ก็เรียนชั้น Post Graduate ทีเดียวเพียง 1 หรือ 2 ปีก็สำเร็จ

(2) นักเรียนแพทย์ชั้นสามัญ ควรรับนักเรียนที่สอบไล่ได้ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 ตามหลักสูตรของกระทรวงศึกษาธิการแล้ว ดังรับอยู่เดี๋ยวนี้ มีกำหนดเรียน 3 หรือ 4 ปี (เดี๋ยวนี้เรียน 6 ปี) แล้วออกทำการเปนสารวัด

117  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

แพทย์สำหรับการสาธารณสุข หรือทำการรักษาพยาบาลทั่ว ๆ ไป ให้ทันกับความต้องการของบ้านเมือง...

วันที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2464 หมอเปียร์สชี้แจงกับเจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี เสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ ว่า

...ในการที่รอคคีเฟลเลอร์เฟาวน์เดชั่นจะช่วยนี้เป็นส่วนทางวิชา เขามีความเห็นว่า ชั้นต้นบางทีจะส่งศาสตราจารย์มาให้ 6 คน พอครบวิชาที่ต้องการ เขาจะขอให้ศาสตราจารย์ที่มีชื่อเสียงของเขาในการจัดสอนวิชาและการสอบไล่ ส่วนที่เกี่ยวข้องกับการฝึกหัด มีสถานที่และเครื่องใช้ก็จะช่วยได้บ้างเหมือนกัน เขาเห็นว่า ควรมีความตกลงกันระหว่างรัฐบาลสยามกับรอคคีเฟลเลอร์เฟาวน์เดชั่น กำหนด 5 ปี ในการที่จะฝึกสอนวิชาแพทย์ เมื่อครบ 5 ปีแล้ว ถ้ารัฐบาลสยามยังต้องการให้ช่วยต่อไปอีก ก็จะรับช่วยต่อไปอีก 5 ปี รวมเป็น 10 ปี แต่ทั้งนี้เป็นความเห็นเขา ซึ่งจะได้รายงานต่อรอคคีเฟลเลอร์เฟาวน์เดชั่น เมื่อตกลงอย่างไรคงจะบอกมาให้ทราบภายหลัง...

วันที่ 19 มกราคม พ.ศ. 2465 ราชเลขาธิการกราบบังคมทูล ย่อเรื่องแผนกต่างประเทศที่ 8/65 ว่า รอคคีเฟลเลอร์เฟาวน์เดชั่นรับช่วยเหลือการศึกษาในแผนกนี้

วันที่ 23 มกราคม พ.ศ. 2465 (January 23, 1922) Dr. Richard M. Pearce, The Rockefeller Foundation, 61 Broadway, New York มีจดหมายถึงเจ้าพระยาธรรมศักดิ์-มนตรี เสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ อธิบายพร้อมแนบเอกสารข้อเสนอการพัฒนาแพทยศาสตร์-ศึกษา 6 แผ่น

...The Result of the discussion of the material I collected in Siam, the following plan for the development of Medical Education in the Royal Medical School of Bangkok is proposed : ...

วันที่ 17 เมษายน พ.ศ. 2465 เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี เสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการมีหนังสือที่ 2/111 เรียนแจ้งมหาเสวกเอก พระยาจักรปาณีศรีศิลวิสุทธิ ราชเลขาธิการ เพื่อนำความกราบบังคมทูลพระกรุณาฯ ทรงทราบเรื่องงบประมาณสร้างสถานปาโถโลยี 1 หลัง ราคา 80,000 บาท โดยใช้เงินทุนของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ตึกพยาบาล 1 หลัง ราคา 80,000 บาท ด้วยเงินของสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนสงขลานครินทร์ พระราชทาน และกราบบังคมทูลว่า

...สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนสงขลานครินทร์ ทรงเอาเป็นธุระในเรื่องนี้อยู่มาก ทรงเข้าพระไทยทางการได้ถ้วนถี่ ได้ทรงพบปะ

118  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

สนทนากับหมอวินเซนต์ นายกแห่งฟาวน์เดชั่น และได้ทรงรับกับเขาไว้ว่าจะมาฟังความและรับสั่งแก่เขาเมื่อเสด็จกลับออกไป พระองค์ท่านได้ทรงตรัสแนะนำว่า เพื่อให้ทันในเวลาอันน้อย ควรมีกรรมการสำหรับพิจารณาเรื่องนี้ เพื่อให้มีผู้แทนของกระทรวงที่ใช้แพทย์เข้าเปนกรรมการด้วย กระทรวงศึกษาธิการเปนเจ้าหน้าที่ พระองค์ท่านก็ทรงยินดีจะช่วยเหลือ ข้าพเจ้าเห็นชอบด้วยพระดำริห์ และเห็นว่าถ้าได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีกรรมการ และได้พระองค์ท่านเปนประธานกับมอบการจัดเรื่องกรรมการนี้ไว้ในพระองค์ท่านจะเปนการดีมาก...

วันที่ 21 เมษายน พ.ศ. 2465 หนังสือที่ 4/198 นามเจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี เสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ ได้ไปทูลหารือสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์-วโรปการ เสนาบดีกระทรวงต่างประเทศแล้ว รับสั่งว่า “เหนควรให้จัดการตามที่เจ้าพระยาธรรมศักดิ์ได้ตกลงกับเจ้าฟ้ากรมขุนสงขลานครินทร์”

วันที่ 19 มกราคม พ.ศ. 2469 เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี เสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ มีหนังสือที่ 34/7360 เรียนมหาเสวกเอก เจ้าพระยามหิธร ราชเลขาธิการ ความว่า

...หมอคาร์เตอร์ รองผู้อำนวยการแผนกการศึกษาทางแพทย์แห่งรอคคิเฟลเลอร์มูลนิธิ เข้ามากรุงเทพฯ มาดูการคณะแพทยศาสตร์กับคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์...ทางคณะแพทยศาสตร์ หมอคาร์เตอร์ชมเชยว่า ดำเนินการเรียบร้อยตามที่ตกลงกัน...ส่วนคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์ได้แนะนำบางอย่างเกี่ยวด้วยดำเนินการ ซึ่งจะได้ดำริจัดการต่อไป...

(28) ดำเนินโครงการจัดตั้งกรมสาธารณสุข เฉพาะส่วนกระทรวงมหาดไทย : มกราคม พ.ศ. 2465

วันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2465 ราชเลขาธิการมีหนังสือที่ 7/435, 52/437, 10/436, 51/438 ถึงเสนาบดีที่เกี่ยวข้อง 3 กระทรวง และกรมหมื่นไชยนาทนเรนทร แจ้งพระราชกระแสรับสั่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยกับเสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ดำเนินการสำหรับหัวเมืองในปกครองของกระทรวงมหาดไทยไปก่อน เว้นส่วนกรุงเทพฯ ค่อยดำเนินการภายหลัง โดยพระราชกระแสรับสั่งถึงกรมหมื่นไชยนาทนเรนทร ความดังนี้

...ได้รับหนังสือลงวันที่ 31 เดือนก่อนบรรยายความเห็นเรื่องรวมหน้าที่สาธารณสุขนั้นแล้ว เรื่องนี้เห็นใจอยู่ว่าเปนการลำบาก และฉันทราบอยู่แล้วเหมือนกันว่า จะทำความตกลงกับนครบาลไม่ง่ายนัก เพราะนครบาล

119  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เคยระแวงมานานแล้วว่า จะถูกตัดทอนอำนาจไปทีละน้อย ๆ จนในที่สุดยุบนครบาลไปสมทบมหาดไทย การที่นครบาลสงสัยเช่นนี้ จะว่าไม่มีมูลก็ไม่ได้ เพราะเปนที่น่าเสียใจที่มีผู้ใหญ่ในราชการของกระทรวงมหาดไทยเคยกล่าวเปนเชิงโอ้อวดเช่นนั้นเสียด้วย

ส่วนเรื่องสาธารณสุข เห็นว่าไม่ควรรอจนกว่าจะได้รับความตกลงยินยอมของนครบาล เห็นควรจัดไปในหัวเมืองในการปกครองของมหาดไทยก่อน ฉันเชื่อว่า เมื่อนครบาลได้แลเห็นผลดีของการจัดวางการใหม่นั้นแล้ว ต่อไปคงจะว่าง่ายขึ้น ฉันจะได้สั่งไปทางราชการถึงกระทรวงการคลังด้วย...(89)

(29) ยุบกระทรวงนครบาลรวมไว้ในกระทรวงมหาดไทย : สิงหาคม พ.ศ. 2465

วันที่ 1 สิงหาคม พ.ศ. 2465 มีประกาศรวมการปกครองท้องที่และแบ่งปันหน้าที่ระหว่างกระทรวงมหาดไทยกับกระทรวงยุติธรรม ความว่า

มีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯ สั่งว่า แต่เดิมมา การปกครองท้องที่แยกย้ายกันอยู่เปนหลายกระทรวง คือ การปกครองพระนครเปนน่าที่กระทรวงนครบาล การปกครองหัวเมืองเปนน่าที่กระทรวงต่าง ๆ ซึ่งเมื่อพุทธศักราช 2435 (ร.ศ. 111) ได้โปรดเกล้าฯ ให้มารวมไว้เปนน่าที่กระทรวงมหาดไทยแต่แห่งเดียว บัดนี้ทรงพระราชดำริห์ว่า ราชการได้ดำเนินมาถึงขีดคั่นอันสมควรแล้ว ที่จะรวมน่าที่ปกครองนี้ไว้ในกระทรวงเดียวได้ เพราะฉนั้นจึ่งทรงให้รวมน่าที่ราชการในกระทรวงนครบาลนอกจากที่จะได้กล่าวถึงต่อไปนี้ข้างล่างนี้ เข้าไว้ในกระทรวงมหาดไทย

ส่วนการปกครองท้องที่ พร้อมทั้งงานประชาภิบาล นคราภิบาล ฯลฯ อันเปนน่าที่เฉภาะกรุงเทพพระมหานครนั้น ให้มีสมุหพระนครบาลเปนหัวน่ารับผิดชอบอย่างสมุหเทศาภิบาลแห่งมณฑลต่าง ๆ ทั่วพระราชอาณาจักร...ให้โอนกรมราชทัณฑ์จากกระทรวงนครบาลมาขึ้นกระทรวงยุติธรรม และโอนกรมอัยการจากกระทรวงยุติธรรมมาขึ้นในกระทรวงมหาดไทย...(90)

(30) พระราชบัญญัติการแพทย์ พ.ศ. 2466 : พฤศจิกายน พ.ศ. 2466

วันที่ 2 พฤศจิกายน พ.ศ. 2466 ประกาศใช้พระราชบัญญัติการแพทย์ พ.ศ. 2466(91) เพื่อคุ้มครองประชาชนจากอันตรายที่เกิดจากผู้ไร้ความรู้ ไม่รับการฝึกหัด ในการประกอบโรคศิลปะเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ กำหนดให้มีสภาการแพทย์ เพื่ออนุญาตและขึ้นทะเบียนผู้ประกอบโรคศิลปะ

(31) รายงานกรมสาธารณสุข ประจำพุทธศักราช 2465, 2466 และ 2467(92):มีนาคม พ.ศ. 2468

120  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

วันที่ 1 มีนาคม พ.ศ. 2468 หม่อมเจ้าสกลวรรณากร อธิบดีกรมสาธารณสุข เสนอรายงานกรมสาธารณสุขต่อเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เพื่อนำขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายรายงานฉบับนี้ มีจำนวน 166 หน้า แบ่งเป็น 22 บท พร้อมแสดงตารางสถิติต่าง ๆ จำนวนมากจากทั่วประเทศ เป็นรายงานฉบับแสดงข้อมูลอย่างสมบูรณ์เท่าที่เคยมีมา เริ่มจากบทที่ 1 คำปรารภ การปกครองประเภทเงินถือจ่ายและรายจ่ายต่าง ๆ การออกกฎหมายทางสาธารณสุข การเกี่ยวข้องกับนานาชาติเรื่องสุขภาพ สุขศึกษา สถิติพยากรณ์ โรคติดต่อ การสุขาภิบาล การจัดบำรุงบุราภิบาล การบำบัดโรค การสงเคราะห์ทารกและมารดา เรือนจำ กองบุราภิบาล กองโอสถาศาลารัฐบาล กองยาเสพติดให้โทษ กองส่งเสริมสุขาภิบาล (โอนมาจากกองสุขาภิบาล สภากาชาดสยาม) รายงานของผู้ตรวจการสาธารณสุขประจำภาค การสาธารณสุขในมณฑลต่าง ๆ และกองแพทย์สุขาภิบาลแห่งพระนคร

(32) โอนงาน Public Health ของกรมสุขาภิบาล กระทรวงนครบาล ไปรวมในกรมสาธารณสุข กระทรวงมหาดไทย : เมษายน พ.ศ. 2468

วันที่ 21 เมษายน พ.ศ. 2468

ด้วยตามประกาศกระแสพระบรมราชโองการ ลงวันที่ 27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2461 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกการสุขาภิบาลแพนกป้องกันความป่วยไข้ให้ความสุขแก่ประชาชน (Public Health) จากกรมสุขาภิบาลไปรวมขึ้นอยู่ในกรมสาธารณสุข แต่ในเวลานั้นมีเหตุไม่สดวกกับทางการบางอย่าง การจึงได้รอต่อมา บัดนี้ถึงเวลาอันสมควรที่จะรวมการสุขาภิบาลแพนกนี้ให้อยู่ในความบังคับบัญชาของกรมสาธารณสุขได้ เพื่อให้การงานได้ดำเนินไปโดยเรียบร้อยสดวกดียิ่งขึ้น

จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้โอนการในกรมสุขาภิบาล แพนกป้องกันความป่วยไข้ให้ความสุขแก่ประชาชน ไปรวมขึ้นกรมสาธารณสุข

(33) การตั้งสภาการสาธารณสุขประจำชาติ : เมษายน พ.ศ. 2470

วันที่ 15 เมษายน พ.ศ. 2470 ร่างพระราชบัญญัติสภาการสาธารณสุขประจำชาติ พ.ศ. 2469(93) นิยามคำว่า สาธารณสุข ดังนี้ “การสาธารณสุข หมายความว่า งานหรือกิจการประเภทหนึ่งประเภทใดซึ่งต้องอาศัยวิชาความรู้ในทางสาธารณสุขโดยเฉพาะ ซึ่งกระทำด้วยความประสงค์ที่จะป้องกันอันตรายและบำรุงชีวิตให้ยืนนาน” และในร่างกฎหมายฉบับภาษาอังกฤษบัญญัติว่า

“Public Health Activity” as mentioned in this law shall mean “any work or activities involving special technical knowledge and experience in public health, undertaken with the purpose of preventing sickness and decay and to save and to prolong life...” แต่ผู้แทนสภากาชาดสยามแย้งว่า นิยามไม่ชัดเจน ไม่ควรบัญญัติไว้ จึงถอด

121  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ออกไป อย่างไรก็ตาม จากการนิยามคำว่า “การสาธารณสุข” ทำให้เห็นเป้าหมายและขอบเขตการดำเนินการในเวลานั้น โดยทางคณะแพทยศาสตร์และศิริราชพยาบาลโต้แย้งว่าไม่ควรรวม Medical Education ไว้ใน Medical Service ที่เป็นวัตถุประสงค์ของกฎหมายนี้

วันที่ 15 สิงหาคม พ.ศ. 2470 ที่ประชุมเสนาบดี ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม มีการหารือเรื่องการตั้งสภาการสาธารณสุขมีพระดำรัสเรื่องตามมาตรา 2 ของร่างฯ สภาการสาธารณสุข มีฐานะเป็นเหมือนกรมหนึ่งซึ่งมีหน้าที่บังคับบัญชากรมสาธารณสุข แต่ทรงเข้าพระราชหฤทัยว่าไม่ได้หมายความว่า กรมสาธารณสุขอยู่ใต้บังคับของสภานี้ และเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยกราบบังคมทูลว่า ตั้งใจจะให้เป็นสภาที่ปรึกษาในการสาธารณสุขเท่านั้น และไม่ใช่นิติบุคคล ไม่ใช่กรม

หลวงนรราชฯ ให้ความเห็นโดยรวมของร่างฯ ฉบับนี้ว่า

...สรุปความ - สภานี้แทบไม่มีประโยชน์อะไรเปนพิเศษ แม้ว่าไม่มีสภา เสนาบดีมหาดไทยในหน้าที่ผู้บังคับบัญชากรมสาธารณสุข ก็อาจเชิญคณะแพทย์ให้แต่งผู้แทนมาประชุมปรึกษาการงานได้เสมอ หน้าที่สภานายกดูเหมือนจะเปนประโยชน์เฉพาะ secretarial work เท่านั้น

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรดเกล้าฯ

หลวงนรราช

(34) การให้ปริญญาแพทย์ - ปริญญาแรกในประวัติศาสตร์การศึกษาไทย : พฤษภาคม พ.ศ. 2472

วันที่ 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2472 มหาอำมาตย์เอก พระองค์เจ้าธานีนิวัต เสนาบดีกระทรวงธรรมการ มีหนังสือที่ 53/1777 เรียนมหาเสวกเอก เจ้าพระยามหิธร ราชเลขาธิการ ความว่า

จำเดิมแต่ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาโรงเรียนข้าราชการพลเรือนขึ้นเป็นจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เมื่อ พ.ศ. 2459 และต่อมาโดยโปรดเกล้าฯ ให้ยกโรงเรียนราชแพทยาลัยมาขึ้นอยู่ในจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัยเปนคณะแพทยศาสตร์นั้น การศึกษาในทางแพทย์ได้เจริญขึ้นโดยลำดับ ครั้นเมื่อมีการร่วมมือกับรอคคะเฟลเลอร์มูลนิธิ กระทรวงธรรมการจึงได้แก้ไขหลักสูตรใหม่ให้มีแพทย์ปริญญาชั้น Medicine Baccalaureus(94) และยังจะมีชั้น Medicine Doctor ต่อไปข้างหน้าโดยความตกลงเห็นชอบแห่งมูลนิธิที่กล่าวนามมาแล้วนั้น ถึงศก 2471 นักเรียนชั้นปริญญาได้เรียนจบลง 18 คน สอบไล่ได้ 18 คน ถึงเวลาแล้วที่จะมีการให้ปริญญาแก่นักเรียนเหล่านี้...(95)

122  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

วันที่ 4 มิถุนายน พ.ศ. 2474 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราช-หัตถเลขาที่ 3/158 ความว่า

ตามหนังสือที่ 53/1777 ลงวันที่ 25 เดือนก่อน ขออนุญาตให้จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยให้ปริญญาแพทย์ชั้น Medicine Baccalaureus แก่นักเรียนคณะแพทยศาสตร์ 18 คน ซึ่งสอบไล่ได้ใน พ.ศ. 2471 คราวหนึ่ง เปนพิเศษ ดังเหตุผลที่ชี้แจงมากนั้นทราบแล้ว อนุญาต

ประชาธิปก ป.ร.

(35) โรงพยาบาลตำรวจ : มิถุนายน พ.ศ. 2472

วันที่ 28 มิถุนายน พ.ศ. 2472 จอมพล สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตก่อสร้างโรงพยาบาลกลางใหม่ เป็นตึก 3 ชั้น สร้างเป็นตอน ๆ ไป กำหนด 4 คราวเสร็จ งบประมาณ 500,000 บาท โดยโรงพยาบาลกลางมีหน้าที่รักษาทั่วไปและมีหน้าที่เพิ่มเติมพิเศษเฉพาะคือ “รักษาพยาบาลผู้บาดเจ็บหรือภัยอันตรายต่าง ๆ ที่เกี่ยวกับคดีซึ่งตำรวจส่งมาให้ตรวจรักษาและลงความเห็นในทางนิติเวชวิทยา”(96)

วันที่ 3 ตุลาคม พ.ศ. 2472 รายงานประชุมสภาการคลังกล่าวถึงว่า โรงพยาบาลกลางเป็น Police Hospital หากคิดจะรักษาคนไข้ทั่วไปแบบ General Hospital จะแข่งกับโรงพยาบาลอื่น ๆ ในชั้นนี้ควรจัดเป็น Police Hospital อย่างเดียว ที่ประชุมเห็นชอบ โครงการจึงระงับไป เหลือแต่การซ่อมแซมตึกเก่า

(36) การปกครองลักษณะเทศบาล : พฤศจิกายน พ.ศ. 2472

วันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2472 มหาอำมาตย์ตรี หม่อมเจ้าสกลวรรณากร วรวรรณอธิบดีกรมสาธารณสุข ทรงแสดง “การปกครองลักษณะเทศบาล” ในที่ประชุมสมุหเทศาภิบาล สรุปใจความสำคัญว่า(97)

- คำปรารภ : เมื่อสัก 20 ปีมานี้ (ราว พ.ศ. 2452) สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง พระราชทานพระราชกระแสฉบับหนึ่ง มายังกระทรวงมหาดไทย ในลายพระราช-หัตถเลขาฉบับหนึ่งทรงทำนายไว้ว่า รูปแบบการปกครองท้องที่ ซึ่งเรียกตามภาษาอังกฤษว่า “มยูศิยาลิตี้” (Municipality) จำต้องเข้าสยามในไม่ช้า(98) ทรงพระราช-ดำริว่า เป็นปัญหาจักคิดเตรียมการเผื่อไว้แต่ในขณะนี้ พระราชกระแสนี้เกี่ยวด้วยกับการจัดการสุขาภิบาลตามหัวเมือง ซึ่งนับว่าเป็นการดำเนินก้าวที่หนึ่งไปสู่ ลักษณะปกครอง ซึ่งต่อไปนี้จะเรียกว่า “เทศบาล”

- “เทศบาล” คืออะไร คำว่า “เทศบาล” ประกอบขึ้นด้วยคำสันสกฤตสองคำ คือ “เทศ” แปลว่า ถิ่น และ “บาล” แปลว่า ปกครอง แต่ในที่นี้จะจำกัดความให้แคบกว่าการปกครองท้องที่โดยเบ็ดเสร็จ คือ หมายเฉพาะถึงการปกครองชุมนุมชน

123  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

- ในทางกฎหมาย เทศบาล คือ การปรุงแต่งราษฎรในท้องที่แห่งหนึ่งแห่งใด ขึ้นเป็นนิติบุคคลโดยอำนาจรัฐบาล และในฐานะนิติบุคคลดั่งว่านี้ รัฐบาลอนุญาตให้ใช้อำนาจซึ่งระบุไว้โดยกฎหมาย ในอันที่จะออกอนุบัญญัติ (ระเบียบข้อบังคับอันเป็นกฎหมายลูก) เกี่ยวด้วยกิจการภายในเขตท้องที่คนในทางปกครองเทศบาล

หนังสือพิมพ์ The New York Times ฉบับประจำวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2474 ได้ตีพิมพ์พระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ต้องการให้ประเทศไทยมีการปกครองท้องถิ่น เพื่อทำการปกครองตนเองขึ้นตามแบบอย่างประเทศตะวันตกที่มีองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นเพื่อแบ่งเบาภาระของรัฐบาล ซึ่งมีใจความสำคัญตอนหนึ่งว่า

“เรากำลังเตรียมออกพระราชบัญญัติเทศบาลขึ้นมาใหม่ เพื่อทดลองเกี่ยวกับสิทธิเลือกตั้งภายใต้บทบัญญัติแห่งกฎหมายนี้ ประชาชนจะมีสิทธิเลือกตั้งสมาชิกสภาเทศบาล...ข้าพเจ้าเห็นว่าสิทธิการเลือกตั้งของประชาชนควรจะเริ่มต้นที่การปกครองท้องที่ในรูปเทศบาล ข้าพเจ้าเชื่อว่าประชาชนควรจะมีสิทธิมีเสียงในกิจการของท้องถิ่น เรากำลังพยายามให้การศึกษาเรื่องนี้แก่เขา ข้าพเจ้าเห็นว่าเป็นการผิดพลาด ถ้าเราจะมีการปกครองระบอบรัฐสภาก่อนที่ประชาชนจะมีโอกาสเรียนรู้ และมีประสบการณ์อย่างดีเกี่ยวกับการใช้สิทธิเลือกตั้งในกิจการปกครองท้องถิ่น”(99)

สิ้นสุดการปกครองระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์

(37) คณะราษฎรปฏิวัติยึดอำนาจการปกครอง ในวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475

(38) อนุกรรมการวางโครงการสาธารณสุข คณะกรรมการราษฎร : กรกฎาคม พ.ศ. 2475

วันที่ 16 กรกฎาคม พ.ศ. 2475 กรรมการคณะกรรมการราษฎรมีหนังสือเรียนประธานคณะกรรมการราษฎร ความว่า

...ด้วยโครงการสาธารณสุขในเวลานี้ยังไม่ลงระเบียบและยังบกพร่องอยู่เป็นส่วนมาก ข้าพเจ้าขอประทานเสนออนุกรรมการคณะหนึ่ง เพื่อวางโครงการสาธารณสุข คือ 1. พระชาญวิธีเวทย์ 2. พระเชษฐ์วิธีการ 3. หลวงเฉลิมคัมภรีเวชช์ 4. นายพันตรี หลวงสนิทรักษสัตว์ 5. หลวงประพันธ์ไพรัชพากย์ 6. นายประยูร ภมรมนตรี...(100)

124  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(39) ปรับปรุงโครงสร้างกรมสาธารณสุข : มกราคม พ.ศ. 2476

วันที่ 29 มกราคม พ.ศ. 2476 กรมสาธารณสุขแบ่งส่วนราชการดังนี้(101)

(1) สำนักงานเลขานุการกรม แบ่งเป็น 3 แผนก คือ แผนกสารบรรณ/แผนกห้องสมุด/แผนกเบ็ดเตล็ด

(2) สำนักงานคณะกรรมการแพทย์ (Medical Council ปัจจุบันคือ แพทยสภา)

(3) กองคลัง (แผนกการเงิน/แผนกบัญชี/แผนกพัสดุ)

(4) กองสถิติพยากรณ์ชีพ (แผนกกลาง/แผนกเอกสารสาธารณสุข/แผนกหน่วยสุขศึกษา)

(5) กองสุขศึกษา (แผนกกลาง/แผนกเอกสารสาธารณสุข/แผนกหน่วยสุขศึกษา)

(6) กองโรคติดต่อ (แผนกกลาง/แผนกโรคติดต่อ/แผนกด่านกักโรค/แผนกตรวจคนเข้าเมือง)

(7) กองชันสูตร (แผนกกลาง/แผนกตรวจวัตถุ/แผนกตรวจน้ำ)

(8) กองสาธารณสุขท้องที่ (แผนกกลาง/แผนกสุขาภิบาล/แผนกสงเคราะห์มารดาและทารก/แผนกบำบัดโรค/แผนกอาหารและยา/แผนกเชื้อโรค)

(9) กองสาธารณสุขพระนคร (แผนกกลาง/แผนกโรคติดต่อ/แผนกสุขาภิบาล/แผนกสุขศาลา/แผนกสงเคราะห์มารดาและเด็ก/แผนกอาหารและยา/โรงพยาบาลโรคติดต่อ)

(10) กองโอสถศาลา (แผนกกลาง/แผนกคลังเวชภัณฑ์/แผนกจัดเวชภัณฑ์)

(11) วชิรพยาบาล

(12) โรงพยาบาลกลาง

(13) โรงพยาบาลโรคจิต

(14) กองอนาถาพยาบาล

(15) โรงพยาบาลโรคเรื้อน

(40) หลักสูตรแพทย์ประกาศนียบัตร (เพิ่มเติมจากหลักสูตรแพทย์ปริญญาบัตร) : พฤษภาคม พ.ศ. 2477

วันที่ 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2477 หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ เลขาธิการคณะรัฐมนตรี มีหนังสือเรียนรัฐมนตรีว่ากระทรวงธรรมการ ความว่า

...นายพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนาได้เสนอว่า ตามกระทรวงบางกระทรวงเวลานี้ปรากฏว่ายังขาดนายแพทย์อยู่ เช่น กระทรวงกลาโหมและกระทรวงมหาดไทย ทั้งนี้เพราะการเพาะนายแพทย์ในปีหนึ่ง ๆ น้อยไป มีแพทย์ที่สำเร็จการเรียนในปีหนึ่งมีจำนวนน้อยและเป็นแพทย์ชั้นปริญญา ความจำเป็นที่จะต้องใช้นายแพทย์ปริญญาทุกคนในเวลานี้ เห็นว่ายังไม่สู้จำเป็นนัก...เช่น แพทย์หลวงประจำท้องที่ แพทย์ประจำสถานีอนามัย ผู้บังคับหมู่เสนารักษ์ เป็นต้น ควรจะให้แต่แพทย์ประกาศนียบัตรก็พอ ส่วนแพทย์ปริญญาควรประจำรักษาพยาบาลที่สำคัญ ๆ หรือในแผนกค้นคว้าวิทยาการ หรือในโรงเรียนแพทย์ ด้วยเหตุผลดั่งกล่าวนี้ เห็นว่า กระทรวงธรรมการควร

125  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

จะหาวิธีเพาะนายแพทย์โดยเปิดการเรียนขึ้นอีกแผนกหนึ่ง คือ แพทย์ประกาศนียบัตร เมื่อเรียนสำเร็จแล้วให้ออกรับราชการในตำแหน่งข้าราชการชั้นสัญญาบัตร และท่านได้เสนอว่า เรื่องนี้กระทรวงธรรมการได้ดำริอยู่เหมือนกัน เวลานี้กำลังปรึกษาหารืออยู่กับสภากาชาด และกรมสาธารณสุข(102)

(41) โครงการสร้างโรงพยาบาลจังหวัดทั่วประเทศ : กรกฎาคม พ.ศ. 2477

วันที่ 18 กรกฎาคม พ.ศ. 2477 กรมสาธารณสุข กระทรวงมหาดไทย จัดทำโครงการสร้างโรงพยาบาลหัวเมืองเสนอต่อคณะรัฐมนตรี และคณะรัฐมนตรีมีมติรับหลักการ โดยมีความมุ่งหมายจะสร้างโรงพยาบาลขึ้นในจังหวัดต่าง ๆ เพื่อให้มีทั่วถึงกันทุกจังหวัด ภายใน 4 ปี นับตั้งแต่ พ.ศ. 2477 เป็นต้นไป(103) การสร้างเฉลี่ยเป็นภาค ๆ และเริ่มจากชายเขตแดนเข้ามาก่อน เพราะเกี่ยวกับ Prestige (ศักดิ์ศรี) ของชาติ โรงพยาบาลที่จะสร้างขึ้นนั้นมี 2 ขนาด คือ

1. ขนาดกลาง - ให้มีเตียงรับคนไข้ได้ตั้งแต่ประมาณ 35 - 150 เตียง ประมาณค่าก่อสร้างและเครื่องใช้เครื่องมือ แห่งละ 95,800 บาท

2. ขนาดเล็ก - กำหนดให้มีเตียงรับคนไข้ได้ตั้งแต่ 25 - 50 เตียง ประมาณค่าก่อสร้างและเครื่องใช้เครื่องมือ แห่งละ 56,200 บาท

แผนงานตามโครงการโรงพยาบาลหัวเมือง

- พ.ศ. 2477 สร้างโรงพยาบาลขนาดกลาง 2 แห่ง (อุบลราชธานี/นครพนม) ขนาดเล็ก 8 แห่ง (หนองคาย/นราธิวาส/สกลนคร/ปัตตานี/ยะลา/จันทบุรี/ตาก/สตูล)

- พ.ศ. 2478 สร้างโรงพยาบาลขนาดกลาง 3 แห่ง (อุดรธานี/เชียงราย/มหาสารคาม)ขนาดเล็ก 13 แห่ง (น่าน/ชัยภูมิ/แม่ฮ่องสอน/บุรีรัมย์/กระบี่/พังงา/ปราจีนบุรี/ตรัง/สุรินทร์/กำแพงเพชร/เพชรบูรณ์/พัทลุง/เลย)

- พ.ศ. 2479 สร้างโรงพยาบาลขนาดกลาง 3 แห่ง (ขอนแก่น/นครศรีธรรมราช/ร้อยเอ็ด) ขนาดเล็ก 13 แห่ง (ลำปาง/ตราด/ระยอง/ชุมพร/สุราษฎร์ธานี/อุทัยธานี/ชัยนาท/ขุขันธ์/อุตรดิตถ์/นครนายก/พิจิตร/สวรรคโลก/ลำพูน)

- พ.ศ. 2480 สร้างโรงพยาบาลขนาดกลาง 4 แห่ง (พิษณุโลก/ฉะเชิงเทรา/แพร่/ราชบุรี) ขนาดเล็ก 13 แห่ง (ลพบุรี/ประจวบคีรีขันธ์/สมุทรสงคราม/สมุทรสาคร/นครปฐม/สิงห์บุรี/สระบุรี/ปทุมธานี/อ่างทอง/เพชรบุรี/กาญจนบุรี/นนทบุรี/สมุทรปราการ) รวมเป็นเงินที่ต้องจ่ายทั้งหมด 4,051,000 บาท

(42) มูลนิธิร็อคกี้เฟลเลอร์แถลงขอบคุณและยุติข้อตกลงร่วมมือ : พฤษภาคม พ.ศ. 2478

วันที่ 23 พฤษภาคม พ.ศ. 2478 Mr. Max Mason ประธานมูลนิธิฯ มีจดหมายแสดงความขอบคุณรัฐบาลสยามที่ได้พยุงกิจการให้ดำเนินไปตามข้อตกลงร่วมมือมาโดยตลอด มีความสำคัญบางตอนว่า

126 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

...From Dr. Aller G. Ellis, The Rockefeller Foundation requested and has received a final report upon the collaboration between the Government of Siam and The Rockefeller Foundation in reorganization of the Medical School of the Chulalongkorn University...fulfilled the spirit of the undertaking and surpassed the actual terms of the agreements has given us great satisfaction and is rightfully an occasion of pride and hope in the future of medical education in Siam...(104)

(43) คณะกรรมการพิจารณาการสาธารณสุขและการแพทย์ : ธันวาคม พ.ศ. 2478

วันที่ 6 ธันวาคม พ.ศ. 2478 ตามที่คณะรัฐมนตรีมีมติให้ตั้งคณะกรรมการพิจารณาการสาธารณสุขและการแพทย์ เมื่อวันที่ 5 ตุลาคม พ.ศ. 2477 มีรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยเป็นประธานกรรมการ มีหน้าที่พิจารณาปัญหาเรื่องการแพทย์และการสาธารณสุขนั้น คณะกรรมการได้เสนอโครงการต่อรัฐบาลดังนี้

1) การอนามัยในหัวเมือง

2) การควบคุมไข้จับสั่น

3) การควบคุมวัณโรค

4) การควบคุมโรคเรื้อน

5) การควบคุมโรคจิต

6) การควบคุมกามโรค

7) การควบคุมอาหารและยา

8) การสงเคราะห์มารดาและเด็ก

9) การอนามัยโรงเรียน(105)

(44) พันเอก พิบูลสงคราม รัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม จัดทำธรรมระวางประเทศ หนังสือรวบรวมอนุสัญญาระหว่างประเทศเผยแพร่

ในหน้าคำสั่งชี้แจงระบุไว้ว่า

เนื่องด้วยประเทศเราได้เข้าเป็นภาคีแห่งอนุสัญญาต่าง ๆ อันเป็นธรรมระวางประเทศ ประกอบกับเราเป็นประเทศเล็ก จำจักต้องปฏิบัติตามโดยเคร่งครัด ดุจเป็นกฎหมายในบ้านเมืองของเราเอง ฉะนั้นเพื่อเป็นเครื่องช่วยให้ปฏิบัติหน้าที่ได้เหมาะกับเหตุการณ์ จึ่งทหารทุกคนพึงศึกษาทราบไว้ โดยสมควรแก่ตำแหน่งหน้าที่

(ลงนาม) พ.อ.พิบูลสงคราม 

127 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

อนุสัญญาระหว่างประเทศทางด้านการทหารในช่วงเวลาดังกล่าวมีดังนี้

1) คำปฏิญาณว่าด้วยการห้ามมิให้ใช้กะสุนบางอย่างในเวลาสงครามระหว่างประเทศ ทำที่กรุงเศนต์ปีเตอร์สเบอร์ก วันที่ 11 ธันวาคม พ.ศ. 2511(106)

2) คำปฏิญาณว่าด้วยการห้ามใช้ลูกกะสุนซึ่งขยายตัวออก หรือแบนตัวได้ง่าย เมื่อเข้าไปในร่างกายมนุษย์ ฯลฯ ฉบับกรุงเฮก ลงวันที่ 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2442

3) อนุสัญญาว่าด้วยการเริ่มการสู้รบ ฉบับกรุงเฮก ลงวันที่ 18 ตุลาคม พ.ศ. 2450

4) อนุสัญญาว่าด้วยสิทธิ และหน้าที่ของประเทศและบุคคลอันเป็นกลาง ในเมื่อมีการสงครามทางบก ฉบับกรุงเฮก ลงวันที่ 18 ตุลาคม พ.ศ. 2450

5) อนุสัญญาว่าด้วยกฎและธรรมเนียมการสงครามทางบก ฉบับกรุงเฮก ลงวันที่ 18 ตุลาคม พ.ศ. 2450

6) บทบัญญัติต่อท้ายอนุสัญญา ข้อบังคับ ว่าด้วยกฎและธรรมเนียมการสงครามทางบก

7) โปโตคลว่าด้วยการห้ามใช้ก๊าสมึนเมาเป็นพิษ หรือก๊าสอื่น ๆ ในการสงคราม และห้ามวิธียุทธโดยใช้เชื้อโรคฉะบับกรุงเยเนวา ลงวันที่ 17 มิถุนายน พ.ศ. 2468

8) อนุสัญญาเยเนวา เพื่อยังการเป็นไปของผู้บาดเจ็บและป่วยไข้ในกองทัพในสนามรบให้ดีขึ้น ลงวันที่ 27 กรกฎาคม ค.ศ. 1929

9) อนุสัญญาการปฏิบัติต่อชะเลยศึก ลงวันที่ 27 กรกฎาคม ค.ศ. 1929

10) ภาคผนวกอนุสัญญาเกี่ยวกับการปฏิบัติต่อชะเลยศึก ลงวันที่ 27 กรกฎาคม พ.ศ. 2472 (1829)(107)

(45) โอนสิทธิกิจการบางส่วนในกรมสาธารณสุขให้เทศบาลนครกรุงเทพฯ

วันที่ 20 สิงหาคม พ.ศ. 2480 คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในพระปรมาภิไธยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ประกาศพระราชกฤษฎีกา มอบสิทธิกิจการบางส่วนในกรมสาธารณสุข กรมตำรวจ และกรมโยธาเทศบาล กระทรวงมหาดไทย ให้เทศบาลนครกรุงเทพฯ จัดทำ พุทธศักราช 2480 ดังนี้

มาตรา 3 ให้มอบสิทธิกิจการต่อไปนี้ในเทศบาลนครกรุงเทพฯ จัดทำต่อไป คือ

(1) กองสาธารณสุขพระนคร กรมสาธารณสุข นอกจากกิจการอันเกี่ยวกับกองลหุโทษ

(2) โรงพยาบาลกลาง กรมสาธารณสุข

(3) วชิรพยาบาล กรมสาธารณสุข

(4) กองตำรวจเทศบาล กรมตำรวจ นอกจากแผนกยานพาหนะพระนครและธนบุรี และแผนกยานพาหนะหัวเมือง

(5) แผนกกำจัดอุจจาระ กรมโยธาเทศบาล

(6) แผนกโรงฆ่าสัตว์ กรมโยธาเทศบาล(108)

128 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(46) กระทรวงกลาโหมตั้งโรงเรียนนายทหารเสนารักษ์ : มิถุนายน พ.ศ. 2482

วันที่ 12 มิถุนายน พ.ศ. 2482 นายพันเอก หลวงพรหมโยธี รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงกลาโหม มีหนังสือที่ น. 4112/2442 ถึงนายกรัฐมนตรี เรื่องขอตั้งงบประมาณสำหรับตั้งโรงเรียนฝึกและอบรมแพทย์ประกาศนียบัตร มีความสำคัญบางตอนดังนี้

เนื่องจากกระทรวงกลาโหมมีความประสงค์จะส่งเสริมสุขภาพของประชาชนพลเมืองในประเทศให้ดียิ่งขึ้น โดยจะจัดหาเจ้าหน้าที่แพทย์ให้มีจำนวนเพียงพอ หากแต่เวลานี้เจ้าหน้าที่แพทย์ยังมีน้อยเกินไป...ซึ่งจะต้องรอเวลาอีกหลายสิบปีจึ่งจะมีแพทย์เป็นจำนวนมากพอ...โดยเฉพาะอย่างยิ่งตามชนบทให้ทั่วถึงทุกอำเภอได้ เพื่อแก้ความขัดข้องในเรื่องนี้ เห็นควรให้มีการเพาะแพทย์ประกาศนียบัตรขึ้นในวงการทหาร โดยให้มีหลักสูตรกำหนดการศึกษาสั้นกว่าหลักสูตรแพทย์ปริญญาพอสมควร จึ่งได้วางโครงการที่จะเปิดรับนักเรียนเข้ามารับการฝึกและอบรมในโรงเรียนแพทย์ทหาร โดยมีหลักสูตร 4 ปี แต่ก็ได้พยายามรักษามาตรฐานขั้นต่ำสุดแห่งวิทยฐานะแพทย์ไว้มิให้ต่ำต้อยลงไปจนเกินสมควร กับได้กะประมาณการใช้จ่ายในการตั้งโรงเรียน โดยกำหนดเวลาสำหรับการดำรงของโรงเรียนและอบรมแพทย์ประกาศนียบัตร เพียง 7 ปีเท่านั้น คือ จะเพาะแพทย์ประกาศนียบัตรขึ้น 4 รุ่น ๆ ละ 120 คน และในรุ่นหนึ่ง ๆ มีกำหนดการศึกษา 4 ปี เมื่อครบ 7 ปีบริบูรณ์จะเพาะแพทย์ได้ประมาณ 480 คน ซึ่งเพียงพอที่จะจ่ายไปประจำทั่วประเทศ...1. โรงเรียนฝึกและอบรมแพทย์ประกาศนียบัตรจะตั้งขึ้นที่โรงพยาบาลอานันทมหิดล จังหวัดลพบุรี...109

วันที่ 29 ธันวาคม พ.ศ. 2482 กระทรวงกลาโหมได้เรียกชื่อโรงเรียนฝึกและอบรมแพทย์ประกาศนียบัตรว่า “โรงเรียนนายทหารเสนารักษ์”

(47) กำเนิดกระทรวงสาธารณสุข และมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ : กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485

วันที่ 7 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 จอมพล แปลก พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ได้มีคำสั่งที่ 4/2485 เรื่องตั้ง “กรรมการพิจารณาการปรับปรุงการแพทย์” ความสำคัญบางตอนว่า

...ด้วยปรากฏมานานแล้วว่า ประชากรของชาติมีอนามัยไม่ดีกับได้รับการรักษาพยาบาลก็ไม่ทั่วถึงและสมบูรณ์เพียงพอ จึงทำให้มีผู้ถึงแก่กรรมลงในเยาว์วัยมาก ทำให้การเพิ่มพลเมืองไม่เป็นไปตามสัดส่วนอันพึงประสงค์ จึงเห็นเป็นการสมควรที่จะปรับปรุงกิจการของชาติในส่วนนี้ให้รัดกุมยิ่งขึ้นและเหมาะสมแก่กลาสมัย โดยมีความประสงค์จะรวมกิจการแพทย์ทั้งสิ้นขึ้นเป็น129 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

หน่วยเดียว เพื่อให้รับผิดชอบร่วมกันเป็นอันหนึ่งอันเดียว ซึ่งจะทำให้การทำงานร่วมแรงและประสานกันดีขึ้น ฉะนั้นจึงตั้งคณะกรรมการขึ้นเพื่อพิจารณาจัดการปรับปรุงการแพทย์ให้สมความประสงค์ดังกล่าวแล้วข้างต้นคณะหนึ่ง ประกอบด้วย

1. จอมพล แปลก พิบูลสงคราม เป็นประธานกรรมการ

2. นายพลโท มังกร พรหมโยธี เป็นรองประธานกรรมการ

3. นายพันตรี ช่วง เชวงศักดิ์สงคราม เป็นกรรมการ

4. นายพลตรี พระยาดำรงแพทยาคุณ เป็นกรรมการ

5. นายเตือน บุนนาค เป็นกรรมการ

6. นายพันตรี นิตย์ เวชชวิศิษฏ์ เป็นกรรมการ

7. นายพลตรี พิชิต เกรียงศักดิ์พิชิต เป็นกรรมการ

8. นายพูลสวัสดิ์ บุศยศิริ เป็นกรรมการ

9. พระอัพภันตราพาธพิศาล เป็นกรรมการ

10. เลขาธิการคณะรัฐมนตรี เป็นกรรมการ

11. นายเถียร วิเชียรแพทยาคุณ เป็นกรรมการและเลขานุการ

คณะกรรมการนี้ให้มีอำนาจหน้าที่ดังนี้

1. รวมโรงพยาบาลและสถานที่พยาบาลต่าง ๆ ที่เป็นของรัฐบาลและเทศบาลมาตั้งเป็นหน่วยการแพทย์ขึ้น จะเป็นกระทรวง หรือทบวง หรือกรม ก็แล้วแต่จะพิจารณาเห็นสมควร โดยให้สังกัดในสำนักนายกรัฐมนตรี และถ้าจำเป็นจะแบ่งเป็นกองต่าง ๆ ด้วยก็ได้

2. ให้ยุบเลิกสภากาชาดไทย และให้โอนโรงพยาบาลและสถานที่พยาบาลของสภากาชาดไทยมารวมกับหน่วยการแพทย์ในข้อ 1 แต่คงให้มีกองอำนวยการไว้ เผื่อจะมีติดต่อกับองค์กรสากลกาชาด

3. เรื่องอื่น ๆ ที่เกี่ยวกับเรื่องการแพทย์นี้ตามที่คณะกรรมการนี้จะพิจารณาเห็นควรพิจารณาเสียให้เสร็จในคราวเดียวกัน

ทั้งนี้ ให้คณะกรรมการนี้เริ่มดำเนินการประชุมปรึกษากันโดยด่วน และให้พิจารณาวางโครงการให้แล้วเสร็จภายใน 7 วัน สั่ง ณ วันที่ 7 กุมภาพันธ์ 2485(110)

วันอังคารที่ 10 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 คณะกรรมการพิจารณาปรับปรุงการแพทย์ ครั้งที่ 1 ณ ห้องประชุม กระทรวงกลาโหม

...ที่ประชุมพิจารณาว่า งานไหนบ้างที่จะมารวม ที่ประชุมช่วยกันคิดมีดังต่อไปนี้

130 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

1) งานของกรมสาธารณสุขทั้งหมด

2) งานของเทศบาล ในแผนกโรงพยาบาลและสุขศาลาทั้งหมด

3) โรงพยาบาลศิริราช

4) สภากาชาดไทย

5) กรมประชาสงเคราะห์

6) กองสุขาภิบาลและอนามัยโรงเรียน กรมพลศึกษา

7) งานของแผนกแพทย์และอนามัยของกรมราชทัณฑ์

8) งานของกองเภสัชกรรมและเคมีบางส่วนที่เกี่ยวกับการแพทย์ ของกรมวิทยาศาสตร์ กระทรวงการเศรษฐกิจ

9) กองแพทย์ กรมรถไฟ

10) งานทางเทศบาลทั้งหมด

ส่วนงานของกองพยาบาลต่าง ๆ ในเสนารักษ์ กระทรวงกลาโหมและงานของหน่วยแพทย์กรมตำรวจนั้นไม่ต้องมารวม ด้วยเหตุว่าเป็นงานที่เกี่ยวกับทางทหารและตำรวจโดยเฉพาะ ไม่ได้เกี่ยวกับประชาชน...

ที่ประชุมพิจารณาในส่วนต่าง ๆ ของราชการที่จะมารวมกันนี้ เห็นว่าเป็นงานที่ใหญ่โตและกว้างขวางมาก เห็นสมควรจะต้องจัดรูปขึ้นเป็นกระทรวง ความเห็นนี้กรรมการทุกคนเห็นเป็นเอกฉันท์

ส่วนชื่อของกระทรวงนั้น ในขั้นแรกเห็นว่าเป็นกระทรวงที่จัดขึ้นจากการรวมระหว่างการแพทย์และการสาธารณสุข จึงเห็นสมควรเรียกนามกระทรวงนี้ว่า “กระทรวงการสาธารณสุขและการแพทย์” แต่เมื่อคณะกรรมการได้พิจารณาแล้วเห็นว่าเป็นชื่อที่ยาวมาก ทั้งในต่างประเทศก็ได้จัดงานรูปนี้ขึ้นแล้วและให้ชื่อโดยย่อว่า “กระทรวงการสาธารณสุข” (Ministry of Health) คณะกรรมการจึงตกลงเห็นควรว่ากระทรวงนี้ควรเรียกว่า “กระทรวงการสาธารณสุข”

สำหรับสภากาชาดไทยนั้น ผู้แทนขององค์กรนี้คือ พระยาดำรง-แพทยาคุณ ได้แถลงต่อที่ประชุมว่า ไม่ควรจะมารวมกับกระทรวงที่ตั้งขึ้นใหม่นี้ เพราะเหตุว่ากาชาดทุก ๆ ประเทศถือเป็นองค์กรเอกชน ซึ่งจะมีหน้าที่เกี่ยวกับการพยาบาลและช่วยเหลือผู้เจ็บป่วยในยามสงครามกับในยามปกติ ก็เป็นสถานที่สำหรับเพาะและอบรมเจ้าหน้าที่ให้มีจำนวนมาก เพื่อช่วยเหลือในการสงคราม กับส่วนมากเงินทุนกับการอุดหนุนก็ได้รับมาจากส่วนบุคคล อันได้ทำเป็นอนุสาวรีย์และมูลนิธิไว้เป็นส่วน ๆ ไปแล้ว เห็นว่าควรจะปล่อยไว้ให้เป็นองค์การอิสระ หรือถ้าพูดถึงการเกี่ยวข้องที่จะต้องขึ้นอาศัยเงินอุดหนุนของรัฐบาล สภากาชาดไทยก็ขึ้นอยู่กระทรวงกลาโหมแล้ว ทั้งการที่กระทรวงใดจะเป็นผู้อนุญาตให้สถานที่ใดใช้กาชาดเพื่อสถานที่เอกชนได้ เวลานี้กระทรวงกลาโหมเป็นเจ้าหน้าที่ผู้อนุญาตอยู่แล้ว จึ่งเห็นว่า ไม่ควรล้มกาชาด และเอามา

131 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ขึ้นกับกระทรวงใหม่นี้

สำหรับโรงพยาบาลศิริราช พระอัพภันตราพาธพิศาลได้กล่าวว่า รู้สึกขัดข้องใจที่จะให้โรงพยาบาลศิริราชมาขึ้นกับกระทรวงใหม่นี้ ด้วยเหตุว่า โรงพยาบาลศิริราชเป็นส่วนของมหาวิทยาลัย เป็นความสำคัญก็คือให้แพทย์ได้ทำการศึกษา ซึ่งถ้าเป็นการสมควรก็อยากให้สถานที่พยาบาลเช่นนี้ได้อยู่กับสถานศึกษาต่อไป

เมื่อกรรมการได้รับความเห็นของสองท่านนี้ จึงได้พิจารณาแล้วยังให้ความเห็นเด็ดขาดในวันนี้ไม่ได้ ซึ่งรองประธานจะต้องนำไปหารือกับท่านนายก-รัฐมนตรี ประธานกรรมการคณะนี้ก่อน

กรรมการจึงพิจารณาว่า งานที่จะรวมขึ้นเป็นกระทรวงใหม่นี้ควรจะมีกรมอะไรบ้าง เมื่อได้พิจารณากันแล้ว เห็นว่า กรมที่จัดตั้งในกระทรวงควรมีดังต่อไปนี้ คือ

1) กรมสาธารณสุข

2) กรมการแพทย์

3) กรมประชาสงเคราะห์

4) กรมวิทยาศาสตร์การแพทย์

5) กรมควบคุมเทศบาล

คณะกรรมการตกลงเห็นชอบ ประธานจึงปิดประชุมและนัดประชุมในวันรุ่งขึ้น

เปิดประชุมเวลา 9.30 น. - ปิดประชุมเวลา 12.30 น.

นายแพทย์เถียร วิเชียรแพทยาคุณ ผู้จดบันทึก

วันพุธที่ 11 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 ประชุมคณะกรรมการพิจารณาปรับปรุงการแพทย์ครั้งที่ 2 ณ ห้องประชุม กระทรวงกลาโหม

ประธานที่ประชุมกล่าวว่า นายกรัฐมนตรีมีความเห็นว่า งานทางส่วนเทศบาลซึ่งได้จัดขึ้นเป็นกรมควบคุมเทศบาลนั้น ยังไม่ควรนำมารวมกับกระทรวงใหม่นี้ ควรให้เป็นตามรูปเดิมก่อน ที่ประชุมได้ตัดกรมควบคุมเทศบาลออก คงเหลืออยู่ 4 กรม ส่วนเรื่องสภากาชาดไทยนั้น ที่ประชุมเห็นว่า ไม่ต้องยุบ แต่ย้ายการควบคุมจากกระทรวงกลาโหมมาขึ้นกับกระทรวงใหม่ แต่การงานและสถานที่ให้คงอยู่ตามเดิม

วันศุกร์ที่ 13 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 ประชุมคณะกรรมการพิจารณาปรับปรุงการแพทย์ครั้งที่ 3 ณ ห้องประชุม กระทรวงกลาโหม ในรายงานการประชุม มีความสำคัญบางตอนดังนี้

เรื่องการประกอบโรคศิลปะ

...คณะกรรมการควบคุมการประกอบโรคศิลปะ ให้อยู่ในสำนักงานปลัดกระทรวงนั้นดีแล้ว แต่คณะกรรมการแพทย์สำหรับตั้งขึ้นเพื่อควบคุมแพทย์ เช่นเดียวกับคณะกรรมการตุลาการของกระทรวงยุติธรรมนั้น ที่

132  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ประชุมเห็นว่ายังไม่เป็นความจำเป็น เพราะมีคณะกรรมการควบคุมการประกอบโรคศิลปะแล้ว และ แพทยสภา หรือที่มีความหมายว่าสมาคมแพทย์เหมือนกับเนติบัณฑิตยสภานั้น ทางการแพทย์เห็นว่าสมาคมนี้นับเป็นส่วนบุคคล ทั้งไม่เป็นการสมควรจะเอามาอยู่ในส่วนบริหารของรัฐบาล ซึ่งควรจะปล่อยให้เขาจัดไปตามเดิม แต่กระทรวงสาธารณสุขซึ่งตั้งขึ้นใหม่นี้จะช่วยสนับสนุนในความประสงค์เมื่อขอร้องมา เป็นต้นว่าจะได้ออกพระราชบัญญัติสนับสนุนให้แพทย์ทุกคนเป็นสมาชิกของสมาคม และให้ แพทยสมาคม(111) มีสิทธิที่จะส่งผู้แทนเข้าร่วมเป็นกรรมการในคณะกรรมการควบคุมการประกอบโรคศิลปะ...

เรื่องโรงพยาบาลศิริราช

...กองโรงพยาบาลศิริราช ซึ่งยังเป็นปัญหาอยู่ พระอัพภันตราพาธ-พิศาลได้ชี้แจงเหตุขัดข้องที่ไม่สามารถจะเสนอรูปงานและงบประมาณได้ ก็โดยเหตุที่ยังมีความเห็นอยู่ว่า โรงพยาบาลศิริราชจำเป็นที่จะต้องขอให้อยู่กับโรงเรียนแพทย์อันเป็นสถานที่จะให้นักเรียนทำการฝึกหัด และทั้งไม่สามารถที่จะแยกออกจากหน่วยศึกษานี้ได้ ถ้าแยกมาแล้วจะเป็นเรื่องไม่สะดวกและขลุกขลักมาก แม้ว่าจะได้พิจารณากันวันก่อนแล้ว ถึงว่าจะให้นักเรียนไปทำการฝึกหัดได้ในโรงพยาบาลทั่ว ๆ ไป แต่ก็ออกจะเป็นการที่ไม่อำนวยความสะดวกให้ ทั้งยากแก่การปกครองที่จะแบ่งแยกมาแต่เฉพาะโรงพยาบาล ในมหาวิทยาลัยที่ดี เขากลับพยายามที่จะสร้างโรงพยาบาลเช่นนี้ไว้เป็นส่วนหนึ่งของคณะแพทยศาสตร์ ทั้งความมุ่งหมายและเจตจำนงเดิมก็ได้ให้โรงพยาบาลศิริราชนี้อยู่กับโรงเรียนแพทย์เรื่อยมา คณะกรรมการได้พิจารณาอย่างละเอียดแล้วมีความเห็นไปใน 2 แง่ คือ...ด้านรูปการก็น่าจะมาขึ้นกับกระทรวงที่ตั้งใหม่นี้ แต่ถ้ามองไปในแง่การศึกษาแพทย์อันเป็นการจำเป็นที่จะต้องมีสถานพยาบาลเช่นนี้ไว้ เพื่อเป็นที่ฝึกหัดและที่เรียนของนักเรียนแพทย์และนางพยาบาล ก็ยังเห็นว่าเป็นการไม่สมควรจะเอามารวมในกระทรวงใหม่นี้ กรรมการจึงได้ตกลงให้ โรงพยาบาลศิริราช อยู่ในมหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณ์ คณะแพทยศาสตร์ไปตามเดิม...

วันจันทร์ที่ 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 ประชุมคณะกรรมการพิจารณาปรับปรุงการแพทย์ ครั้งที่ 4(112) ณ ห้องประชุม กระทรวงกลาโหม นอกจากมีคณะกรรมการมา 9 คน แล้วยังมีผู้แทนของหน่วยราชการต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการที่จะรวมเป็นกระทรวงการสาธารณสุขนี้มาประชุม 3 คน ดังนี้

1) หลวงชัยอัศวรักษ์ ผู้แทนคณะสัตวแพทยศาสตร์

2) นายพันเอก หลวงวาจวิทยาวิทยาวัฒน์

3) นายแพทย์กำธร สุวรรณกิจ ผู้แทนกรมวิทยาศาสตร์

133  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

รองประธานได้กล่าวเปิดประชุมว่า ตามที่ท่านนายกฯ ได้อ่านรายงานการประชุมของคณะกรรมการปรับปรุงการแพทย์ที่ประชุมมาแล้วถึง 3 ครั้งนั้น มีความเห็นชอบในการที่ได้พิจารณาไปแล้วทุกอย่างแต่มีข้อทักท้วงดังนี้

...ให้ตั้งมหาวิทยาลัยแพทย์ขึ้นในกระทรวงนี้ โอนกิจการโรงเรียนแพทย์ทั้งหมดรวมศิริราชพยาบาลด้วย และนอกจากนั้นให้คิดเอาแพทย์สัตว์มาไว้ในกระทรวงนี้ด้วย เอามารวมให้หมด...

คณะกรรมการได้พิจารณากันแล้วว่า ก็เป็นการสมควรอย่างยิ่งตามที่ท่านได้ทักท้วงมานั้น จึ่งได้ตกลงกันเป็นเอกฉันท์...ในที่สุดตกลงกันให้นามว่า มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ และคณะต่าง ๆ กับกิจการงานที่จะมารวมในมหาวิทยาลัยใหม่นี้มีโรงเรียนแพทย์ โรงพยาบาลศิริราชและโรงเรียนพยาบาลและผดุงครรภ์ คณะเภสัชกรรมศาสตร์ สัตวแพทย์ ทันตแพทย์ ส่วนการศึกษาตอนที่จะเอารวมในมหาวิทยาลัยใหม่นั้น ไม่นับชั้นเตรียม ซึ่งมีอยู่ในมหาวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์คงให้อยู่ไปตามเดิม จะรวมแต่ในสี่ปีหลังของแพทยศาสตร์ ในสี่ปีหลังของทันตแพทย์ ในสามปีหลังของสัตวแพทย์ และในสี่ปีหลังของเภสัชกรรมศาสตร์

...จึ่งได้จัดรูปกระทรวงสาธารณสุขเป็นรูปดั่งนี้

1) สำนักงานเลขานุการรัฐมนตรี

2) สำนักงานปลัดกระทรวง

3) กรมการแพทย์

4) กรมประชาสงเคราะห์

5) กรมมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์

6) กรมวิทยาศาสตร์

7) กรมสาธารณสุข

...ได้พิจารณาการแบ่งส่วนราชการในมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์...ดั่งนี้

1. คณะแพทยศาสตร์

1) แผนกสารบรรณ

2) แผนกปรุงยา

3) แผนกกายวิภาควิทยา

4) แผนกสรีระวิทยา

5) แผนกพยาธิวิทยา

6) แผนกอายุรศาสตร์วิทยา

7) แผนกศัลยกรรม

8) แผนกสูติกรรมและนรีเวชวิทยา

9) แผนกรัศมีวิทยา

134 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

10) แผนกพยาบาลผดุงครรภ์

2. คณะเภสัชกรรมศาสตร์

3. คณะทันตแพทยศาสตร์

4. คณะสัตวแพทยศาสตร์

สามคณะหลังนี้ยังไม่มีเวลาแบ่งส่วนราชการ อาศัยอยู่ในมหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณ...เมื่อกรรมการได้พิจารณาจัดรูปของมหาวิทยาลัยและกรมวิทยา-ศาสตร์ที่จะมารวมใหม่เรียบร้อยแล้วดั่งนี้...คณะกรรมการทุกคนไม่มีข้อขัดข้อง จึ่งให้เลขานุการไปจัดพิมพ์รายงานการประชุม บันทึกจัดตั้งกระทรวงการสาธารณสุข และบันทึกองค์การกระทรวงการสาธารณสุข กับร่างพระราช-บัญญัติและกฤษฎีกา พร้อมด้วยหนังสือนำเสนอนายกรัฐมนตรีให้แล้วเสร็จในวันรุ่งขึ้น...

วันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2485 ประกาศพระราชกฤษฎีกาจัดวางระเบียบราชการสำนักงานเลขานุการรัฐมนตรีและสำนักงานปลัดกระทรวง ในกระทรวงสาธารณสุข พุทธศักราช 2485(113) (จัดตั้งกระทรวงสาธารณสุข)

วันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2485 ประกาศพระราชกฤษฎีกาจัดวางระเบียบราชการ กรมมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ ในกระทรวงสาธารณสุข พุทธศักราช 2485(114) (จัดตั้งมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์)

(48) ตั้งโรงเรียนแพทย์เพิ่ม พ.ศ. 2489 : สิงหาคม พ.ศ. 2489

วันที่ 27 สิงหาคม พ.ศ. 2489 รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขมีหนังสือด่วนมากถึงเลขาธิการคณะรัฐมนตรี อธิบายที่มาข้อจำกัดของการฝึกอบรมนักศึกษาแพทย์ของโรงพยาบาลศิริราชว่า มีที่พอสำหรับนักเรียนแพทย์ 60 - 100 คนเท่านั้น แต่ปัจจุบันรับไว้ถึง 200 คน ทางราชการต้องการแพทย์จำนวนมาก และประชาชนนิยมการศึกษาแพทย์มาก จึงเห็นว่า สถานศึกษาแพทยศาสตร์เท่าที่มีอยู่เพียงแห่งเดียวในประเทศไม่เพียงพอ สมควรต้องเร่งรัดจัดตั้งโรงเรียนแพทย์ขึ้นอีกแห่งหนึ่งก่อน โดยให้สามารถรับนักศึกษาได้ทำการฝึกฝนอบรมอีก 100 คน ในการจัดตั้งโรงเรียนแพทย์ขึ้นนี้ กระทรวงสาธารณสุขได้คำนึงแล้วเห็นว่า ถ้าจะสร้างโรงเรียนแพทย์ขึ้นใหม่จะเป็นการสิ้นเปลืองค่าใช้จ่ายอย่างมากมาย จึงเห็นควรดำเนินการจัดสร้างเพิ่มเติมเฉพาะสถานศึกษาแพทยศาสตร์เบื้องต้น (Pre-Clinic) สถานที่ที่จะให้นักศึกษาภาคปลาย (Clinic) ฝึกฝนหาความชำนาญก่อนออกเป็นนั้น ควรร่วมมือกับองค์กรสถานที่รักษาพยาบาลที่มีการปฏิบัติการรักษาอันทันสมัย เช่น โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ เป็นต้น จึงเรียนมาให้คณะรัฐมนตรีพิจารณาอนุมัติในหลักการ เพื่อดำเนินการจัดตั้งโรงเรียนแพทย์ดังกล่าวขึ้นต่อไป(115)

วันที่ 17 กันยายน พ.ศ. 2489 เลขาธิการคณะรัฐมนตรีมีหนังสือแจ้งกระทรวงสาธารณสุขว่า คณะรัฐมนตรีพิจารณารับหลักการและให้กระทรวงสาธารณสุขติดต่อกับกระทรวงการคลังพิจารณาเรื่องการเงินต่อไป

135  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

(49) โอนโรงพยาบาลของเทศบาลไปสังกัดกระทรวงสาธารณสุข : ธันวาคม พ.ศ. 2490

วันที่ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2490 รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขมีหนังสือถึงเลขาธิการคณะรัฐมนตรี ขอโอนโรงพยาบาลซึ่งอยู่ในความควบคุมของเทศบาลทุกแห่งมาอยู่ในความควบคุมดูแลของกระทรวงสาธารณสุข(116)

วันที่ 5 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2491 รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขมีหนังสือถึงเลขาธิการคณะรัฐมนตรี ให้เหตุผลว่า โรงพยาบาลต่าง ๆ ซึ่งอยู่ในความควบคุมของเทศบาลทั้งในกรุงเทพฯ และหัวเมืองได้ชำรุดทรุดโทรมและเสื่อมสภาพลงโดยทั่วไป

วันที่ 28 พฤษภาคม พ.ศ. 2491 เลขาธิการคณะรัฐมนตรีมีหนังสือแจ้งรัฐมนตรีว่า ควรดำเนินการให้เป็นไปตามกฎหมาย พร้อมแนบร่างพระราชบัญญัติโอนสิทธิกิจการโรงพยาบาลและสุขศาลาต่าง ๆ ของเทศบาลให้กระทรวงสาธารณสุขจัดทำ พ.ศ. 2491 และให้ยกสุขศาลาขึ้นเป็นโรงพยาบาล ดังนี้

1) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองสงขลา

2) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองนครราชสีมา

3) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองพระนครศรีอยุธยา

4) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองนครสวรรค์

5) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองภูเก็ต

6) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองฉะเชิงเทรา

7) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองราชบุรี

8) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองลำปาง

9) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองนครปฐม

10) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองสุพรรณบุรี

11) โรงพยาบาลเทศบาลเมืองเชียงใหม่

12) โรงพยาบาลเทศบาลเมือง (โรคติดต่อ ธนบุรี) ของเทศบาลนครกรุงเทพฯ

13) โรงพยาบาลชาติสงเคราะห์ของเทศบาลนครกรุงเทพฯ

14) โรงพยาบาลกลางของเทศบาลนครกรุงเทพฯ

15) โรงพยาบาลวชิระของเทศบาลนครกรุงเทพฯ

16) สุขศาลาเมืองกาฬสินธุ์

17) สุขศาลาเมืองชัยภูมิ

18) สุขศาลาเมืองอุทัยธานี

19) สุขศาลาเมืองลำพูน

20) สุขศาลาเมืองแม่ฮ่องสอน

21) สุขศาลาเมืองสมุทรปราการ

136  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

สรุป 3.2 ระบบการแพทย์และสาธารณสุขแบบตะวันตกสำหรับพลเรือน

ระบบราชการด้านการแพทย์และสาธารณสุขพลเรือนมีที่มาเริ่มต้นจาก “แผนกโรงเรียนในกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์” เมื่อสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ กราบบังคมทูลขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตจัดให้มีการสอนวิชาแพทย์แบบตะวันตกขึ้นในประเทศ (Modern Medicine and Surgical Science) เมื่อวันที่ 13 สิงหาคม พ.ศ. 2428 และควรจัดตั้งโรงพยาบาลขึ้นก่อนเพื่อใช้สอนวิชาแพทย์ ต่อมาในวันที่ 7 เมษายน พ.ศ. 2429 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งกอมมิตตีจัดการตั้งโรงพยาบาลให้มีขึ้นสำหรับพระนคร จนกระทั่งวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2430 จึงได้ดำเนินการจัดตั้งโรงพยาบาลหลวงแห่งแรกสำหรับราษฎร คือ โรงพยาบาลวังหลัง หรือโรงศิริราชพยาบาล ที่ต่อมาคือโรงพยาบาลศิริราช คณะกรรมการฯ ยังได้ดำเนินการจัดตั้งโรงพยาบาลหลวงอื่น ๆ เพิ่มเติมเป็นลำดับ เพื่อให้บริการรักษาความป่วยไข้แก่ราษฎรตามพื้นที่ต่าง ๆ รอบพระนคร เมื่อมั่นคงแล้ว จึงยุบคณะกรรมการจัดการโรงพยาบาลและจัดตั้ง “กรมพยาบาล” ขึ้นแทน เมื่อวันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2431 เพื่อปฏิบัติราชการควบคุมดูแลกิจการของโรงพยาบาลต่าง ๆ ในพระนคร ท้ายที่สุด มีการรวมกรมทั้ง 3 แห่ง คือ กรมพยาบาล กรมศึกษาธิการ และกรมธรรมการ จัดตั้งขึ้นเป็น “กระทรวงธรรมการ” ซึ่งต่อมาคือกระทรวงศึกษาธิการ

สำหรับการจัดตั้งโรงพยาบาลในหัวเมืองต่างจังหวัด เริ่มขึ้นที่โรงพยาบาลเมืองอินทรบุรีเป็นแห่งแรกเมื่อเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2431 มีพระอินทรประสิทธิ์ศร ผู้ว่าราชการเมือง เป็นผู้ดำเนินการจัดตั้ง ภายหลังโรงพยาบาลหัวเมืองแห่งอื่น ๆ จึงเกิดขึ้นตามมา แต่ยังคงมีจำนวนไม่มากนัก การดำเนินการจัดตั้งส่วนใหญ่อยู่ภายใต้ผู้ว่าราชการเมือง โรงพยาบาลเหล่านี้จึงอยู่ในความปกครองของกระทรวงมหาดไทย

พ.ศ. 2437 เจ้าพระยาอภัยราชาสยามานุกูลกิจ (โรลังยัคมินส์) ที่ปรึกษาราชการแผ่นดินทั่วไป กราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่องการจัดตั้ง “Municipality” หรืองานเทศบาลขึ้นในประเทศสยาม แต่พระองค์มีพระราชดำริเกรงว่าจะกระทบคนในบังคับต่างประเทศ ที่ต้องขอความเห็นจากรัฐบาลนานาประเทศก่อน ยากจะจัดการให้สำเร็จ แต่ถ้าหากปรับรูปแบบเป็น Sanitary จะไม่กระทบคนในบังคับต่างประเทศ สามารถจัดได้เลย จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกาศเป็นพระราชกำหนดสุขาภิบาล ร.ศ. 116 เมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2440 จัดตั้ง“กรมสุขาภิบาล” (Local Sanitary Department) ขึ้นในกระทรวงนครบาล มีตำแหน่งในกรมสุขาภิบาล คือ เจ้าพนักงานช่างใหญ่ (The Sanitary Engineer) ทำหน้าที่จัดระเบียบชุมชนให้เกิดความสะอาดปราศจากโรค นับเป็นการจัดการสุขาภิบาลของชุมชน (Engineer for Sanitary) ต่อมาพัฒนาเป็น “การบุราภิบาล” และ “การเทศบาล” ตามลำดับ

นอกจากนี้จัดให้มีตำแหน่งเจ้าพนักงานแพทย์สุขาภิบาล (The Medical Officer of Health) เป็นการจัดตั้งงานสาธารณสุขยุคแรกตามระบบสาธารณสุขแบบเก่าของประเทศตะวันตก (Sanitary for Health) ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 6 จึงได้พัฒนาระบบสาธารณสุขแบบปัจจุบัน (Modern Public Health) เป็น “กรมสาธารณสุข” (Department of Public Health) ดำเนินการ

137  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เจริญก้าวหน้าจนเป็นกระทรวงสาธารณสุขในทุกวันนี้

ข้าราชการ พ่อค้า และราษฎรที่ตลาดท่าฉลอม เมืองสมุทรสาคร ได้พร้อมใจกันบริจาคเงินทำถนนและสะพานในหมู่บ้านตลาดท่าฉลอมได้เรียบร้อยงดงามดี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า-เจ้าอยู่หัวจึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ประกาศแก้ภาษีโรงร้าน จัดสุขาภิบาลตลาดท่าฉลอมเมืองสมุทรสาคร เพื่อจัดตั้งการสุขาภิบาลของตลาดท่าฉลอม เมืองสมุทรสาคร ถือกำเนิดเป็น “สุขาภิบาลหัวเมือง” แห่งแรกของสยาม เมื่อวันที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2449 กฎหมายดังกล่าวบัญญัติให้โอนภาษีโรงร้าน (ภาษีโรงเรือน) ที่เก็บได้และหักต้นทุนออก มอบให้ใช้สำหรับการสุขาภิบาลท่าฉลอม และให้ตั้งคณะกรรมการจัดการสุขาภิบาลในเขตตลาดที่เป็นชุมชนหนาแน่น ประกอบด้วย กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน คณะกรรมการมีอำนาจจัดการสุขาภิบาลในเขตทุกอย่าง รวมทั้งใช้จ่ายเงินภาษีโรงร้านที่จัดเก็บไว้ มีเทศาภิบาลเป็นผู้มีอำนาจหน้าที่ตรวจสอบหรือยับยั้ง

เมื่อการสุขาภิบาลท่าฉลอมประสบผลสำเร็จดีแล้ว จึงขยายให้มีสุขาภิบาลในหัวเมืองอื่น ๆโดยประกาศ “พระราชบัญญัติจัดการสุขาภิบาลตามหัวเมือง ร.ศ. 127” ลงวันที่ 5 กันยายน พ.ศ. 2451 เพื่อจัดการสุขาภิบาลในหัวเมืองทั่วประเทศอยู่ในกระทรวงมหาดไทย รูปแบบคณะกรรมการสุขาภิบาลมีตัวแทนประชาชนร่วมเป็นคณะกรรมการ ถือเป็นการกระจายอำนาจปกครองไปสู่ประชาชนครั้งแรกในประวัติศาสตร์สยาม และเป็นรากฐานของระบอบประชาธิปไตยในเวลาต่อมาจนกระทั่งในรัชกาลที่ 6 และรัชกาลที่ 7 ก็ได้เปลี่ยนชื่อเรียกเป็น “การบุราภิบาล” และในปี พ.ศ. 2476 จัดตั้งเป็น “การปกครองแบบเทศบาล” (Municipality Administration) ทั้งนี้ คำว่าเทศบาลได้บัญญัติไว้ตั้งแต่รัชกาลที่ 5 ใน“ร่างพระราชบัญญัติกำหนดชื่อกฎหมาย” ลงวันที่ 16 พฤษภาคม พ.ศ. 2440 ว่า “Municipal แปลว่า เทศบาร หรือประชุมชน”

ต่อมาเมื่อวันที่ 25 มีนาคม พ.ศ. 2449 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยุบกรมพยาบาลในกระทรวงธรรมการ และจัดรวมไว้ในอำนาจปกครองเทศาภิบาล กิจการของกรมพยาบาลเดิมแบ่งออกเป็น 3 ส่วน ส่วนที่ 1 ไปรวมกับงานสุขาภิบาลพระนครในกระทรวงนครบาล ส่วนที่ 2 ไปรวมกับงานสุขาภิบาลหัวเมืองในกระทรวงมหาดไทย ส่วนที่ 3 คือโรงเรียนราชแพทยาลัยและโรงศิริราชพยาบาลคงไว้ในกระทรวงธรรมการตามเดิม

ครั้นวันที่ 11 มีนาคม พ.ศ. 2461 กระทรวงมหาดไทยรายงานว่าเกิดกาฬโรคระบาดตามหัวเมือง และวันที่ 30 มีนาคม พ.ศ. 2461 กระทรวงนครบาลรายงานว่าเกิดกาฬโรคระบาดในพระนคร วันที่ 5 เมษายน พ.ศ. 2461 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุพันธุ์วงศ์วรเดช จึงจัดตั้ง “คณะกรรมการกาฬโรค” มีพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร เป็นหัวหน้า เพื่อระงับกาฬโรคที่ระบาดทั้งในพระนครและหัวเมือง การดำเนินการมีอุปสรรคมาก เพราะระบบการแพทย์สาธารณสุขแบ่งเป็น 2 ระบบ คือ ระบบที่อยู่ในกระทรวงนครบาลระบบหนึ่ง และระบบที่อยู่ในกระทรวงมหาดไทยอีกระบบหนึ่ง ลุถึงวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2461 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร กราบบังคมทูลถวายความเห็นเรื่องการรวมกิจการแพทย์ในกระทรวงมหาดไทยและในกระทรวงนครบาลเป็นหนึ่งเดียว

เมื่อวันที่ 25 ตุลาคม พ.ศ. 2461 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราช-หัตถเลขาแจ้งไปยังเสนาบดีกระทรวงต่าง ๆ ว่า “ด้วยเห็นว่า การสุขาภิบาล (คือ Public Health)

138  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ซึ่งเวลานี้ยังแยกย้ายกันอยู่หลายกระทรวง ควรรวมทำเสียเป็นพแนกเดียวกันและให้เปนน่าที่กระทรวงมหาดไทย ส่วนการ Municipality ของกรุงเทพฯ เช่น ทำถนน สะพาน ฯลฯ ควรให้คงไว้ในกระทรวงพระนครบาลเช่นเดิม” และรวมงานด้านแพทย์พยาบาลของทั้ง 2 กระทรวงตั้งเป็นกรมใหม่ในกระทรวงมหาดไทย พระราชทานนามว่า “กรมสาธารณสุข” (Department of Public Health) เมื่อวันที่ 26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2461 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร ดำรงตำแหน่งอธิบดีกรมสาธารณสุขพระองค์แรก มีหน้าที่จัดทำโครงการจัดตั้ง “กรมสาธารณสุข”

เนื่องจากการยุบรวมงานแพทย์และสาธารณสุขของ 2 กระทรวงในปี พ.ศ. 2461 เกิดปัญหาล่าช้า กระทบต่อโครงการจัดตั้งกรมสาธารณสุข พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ดำเนินโครงการจัดตั้งกรมสาธารณสุขในส่วนของกระทรวงมหาดไทยไปก่อนเมื่อวันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2465 อีก 7 เดือนต่อมา ตรงกับวันที่ 1 สิงหาคม พ.ศ. 2465 ให้ยุบกระทรวงนครบาลรวมไว้ในกระทรวงมหาดไทย เพื่อปรับปรุงระบบราชการปกครองฝ่ายพลเรือนที่แยกเป็น 2 ส่วนให้เป็นหนึ่งเดียว แต่ก็ล่าช้าจนกระทั่งวันที่ 21 เมษายน พ.ศ. 2468 จึงสามารถรวมงานการแพทย์ของ 2 กระทรวงได้สำเร็จ

กิจการของกรมสาธารณสุขจึงเริ่มดำเนินการได้แท้จริง นับตั้งแต่โครงการจัดตั้งกรมสาธารณสุขได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาต เมื่อวันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2465 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร ทรงลาราชการเนื่องจากประชวร หม่อมเจ้าสกลวรรณากรรักษาการอธิบดีกรมสาธารณสุขในขณะนั้น จึงดำเนินการจัดตั้งระบบงานแบบใหม่ขึ้นในกรมสาธารณสุข นำวิชาสถิติมาประยุกต์ใช้ในการจัดทำรายงานและระบบข้อมูลสาธารณสุข นับเป็นการเปลี่ยนระบบจาก Sanitary-based for Health เป็น Statistics-based for Public Health ทำให้การจัดการระบบสาธารณสุขเจริญขึ้นเป็นระบบขนาดใหญ่ที่มีประสิทธิภาพสูง ครอบคลุมงานทั่วทั้งประเทศตามแบบระบบสาธารณสุขสากล

ในส่วนกิจการด้านโรงเรียนแพทย์แผนปัจจุบันนั้น เริ่มดำเนินการเมื่อวันที่ 5 กันยายน พ.ศ. 2433 ภายใต้โรงเรียนราชแพทยาลัยที่โรงพยาบาลศิริราชมาโดยตลอด ต่อมาเมื่อวันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2460 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมโรงเรียนราชแพทยาลัยที่มีโรงพยาบาลศิริราชรวมอยู่ด้วย เข้าเป็นแผนกหนึ่งในจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ที่สถาปนาขึ้นจากโรงเรียนข้าราชการพลเรือนในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตั้งเป็น “คณะแพทยศาสตร์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย” ต่อมาเปลี่ยนนามเป็น “คณะแพทยศาสตร์และศิริราชพยาบาลแห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย”

นับได้ว่ากิจการโรงเรียนแพทย์แผนปัจจุบันซึ่งมีอยู่เพียงแห่งเดียวพัฒนาก้าวสู่ยุคใหม่ เพราะในระบบการศึกษาของมหาวิทยาลัยมีคณะวิชาความรู้พื้นฐานต่าง ๆ และบุคลากรทางวิชาการต่าง ๆ คอยสนับสนุน เมื่อได้รับความช่วยเหลือจากมูลนิธิร็อคกี้เฟลเลอร์ในการปฏิรูปหลักสูตรแพทยศาสตร์ โดยตกลงกันจัดทำบันทึกข้อตกลงที่ทั้งสองฝ่ายเห็นชอบ โดยได้รับพระบรมราชานุญาตเมื่อวันที่ 23 ตุลาคม พ.ศ. 2465 การปฏิรูปหลักสูตรแพทยศาสตร์จึงเริ่มต้นดำเนินการ ซึ่งประสบความสำเร็จเป็นอย่างดียิ่ง โดยสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร

139  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก เมื่อครั้งยังทรงเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ พระราชทานความช่วยเหลือด้านต่าง ๆ และทรงแก้ไขปัญหาอุปสรรคที่เกิดขึ้นเป็นระยะ จนนำไปสู่การปฏิรูปแพทยศาสตร์ศึกษาของคณะแพทยศาสตร์และศิริราชพยาบาลแห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ให้มีมาตรฐานเดียวกับประเทศสหรัฐอเมริกาได้สำเร็จใน พ.ศ. 2469 ดังคำสรรเสริญของนายแพทย์คาร์เตอร์ รองผู้อำนวยการ แผนกการศึกษาทางแพทย์แห่งร็อคกี้เฟลเลอร์มูลนิธิ เมื่อวันที่ 19 มกราคม พ.ศ. 2469 ว่า “ดำเนินการเรียบร้อยตามที่ตกลงกัน” มูลนิธิร็อคกี้เฟลเลอร์เรียกภารกิจนี้ว่า “Reorganization of the Medical School of the Chulalongkorn University”

ความสำเร็จครั้งนี้ถือเป็นการปฏิรูปแพทยศาสตร์ศึกษาครั้งสำคัญในประวัติศาสตร์การศึกษาวิชาแพทย์แผนปัจจุบันของประเทศไทย ทำให้สามารถผลิตแพทย์แผนปัจจุบันรุ่นใหม่ที่มีความรู้ความสามารถเทียบเท่าประเทศตะวันตก เป็นแบบแผนการจัดการศึกษาวิชาแพทย์ให้แก่โรงเรียนแพทย์ที่จัดตั้งตามมาในภายหลัง แพทย์ที่จบจากโรงเรียนแพทย์อื่น ๆ จึงมีความรู้ความสามารถได้มาตรฐานสากลเช่นเดียวกัน สร้างความเจริญยั่งยืนแก่กิจการโรงเรียนแพทย์และวงการแพทย์ไทยมาจนถึงปัจจุบัน

หลักสูตรแพทยศาสตรบัณฑิตของคณะแพทยศาสตร์และศิริราชพยาบาลแห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยที่ปรับปรุงครั้งนี้ คือ การศึกษาระดับปริญญาบัณฑิตหลักสูตรแรกและปริญญาแรกของประเทศไทย ถือเป็นต้นแบบนำร่องการจัดการศึกษาระดับปริญญาบัณฑิตให้แก่คณะอื่น ๆ ของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยและมหาวิทยาลัยอื่น ๆ ในประเทศไทยสืบต่อมา มูลนิธิร็อคกี้เฟลเลอร์ได้ช่วยพัฒนาการศึกษาวิชาวิทยาศาสตร์ของคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เพราะเป็นการเรียนวิชาวิทยาศาสตร์พื้นฐานของชั้นเตรียมแพทย์ด้วยเช่นกัน

ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ยุคการปกครองแบบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ “Municipality” ยังรวมอยู่ในกรมสาธารณสุขและเรียกว่า “บุราภิบาล” สันนิษฐานว่ามีรากศัพท์มาจากคำว่า “บุระ” (บุรี) แปลว่า เมือง และคำว่า “อภิบาล” แปลว่า บำรุงรักษา คุ้มครองปกครอง จึงหมายความถึงการปกครองบำรุงรักษาเมือง แต่ในรัชสมัยของพระองค์เริ่มมีแนวคิดที่จะยกร่างกฎหมายแยกกิจการออกไปต่างหาก โดยรวมกับการปกครองถิ่น เพื่อเป็นพื้นฐานของระบอบประชาธิปไตย จึงเปลี่ยนชื่อบุราภิบาลเป็น “เทศบาล” แทน ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ ทรงอธิบายว่า “เทศ” หมายถึง ท้องที่ และ “บาล” หมายถึง การปกครอง เทศบาลจึงหมายความว่า การปกครองท้องที่ประเภทหนึ่ง แต่ยังไม่ทันได้ดำเนินการ ก็เกิดการปฏิวัติเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองประเทศเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475

ต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ยุคการปกครองแบบระบอบประชาธิปไตย รัฐบาลคณะราษฎรประกาศ “พระราชบัญญัติจัดระเบียบเทศบาล พ.ศ. 2476” ลงวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2476 เพื่อแยกงานเทศบาลออกจากกรมสาธารณสุข นำไปรวมกับการปกครองท้องถิ่นของกระทรวงมหาดไทย และแบ่งอำนาจการปกครองบางส่วนให้กับประชาชน โดยสามารถออกกฎหมายเทศบาลได้อย่างรวดเร็ว เพราะปรับปรุงจากร่างกฎหมายเดิมที่จัดทำไว้แล้วตั้งแต่รัชกาลที่ 7 ยุคการปกครองแบบสมบูรณาญาสิทธิราชย์

140  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

มีการประกาศกฎหมายจัดตั้ง “สภาการสาธารณสุขประจำชาติ” เมื่อวันที่ 15 เมษายน พ.ศ. 2471 เพื่อบูรณาการงานแพทย์และสาธารณสุขที่กระจัดกระจายอยู่ตามหน่วยงานต่าง ๆ แต่การบูรณาการวิธีนี้ยังไม่ประสบความสำเร็จ เนื่องจากสภาการสาธารณสุขประจำชาติมีหน้าที่เป็นเพียงสภาที่ปรึกษาที่ไม่มีอำนาจบังคับบัญชา ต่อมาในรัชกาลที่ 8 รัฐบาลได้จัดตั้ง “อนุกรรมการ วางโครงการสาธารณสุข คณะกรรมการราษฎร” เมื่อวันที่ 16 เดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2475 โดยให้เหตุผลว่า “โครงการสาธารณสุขในเวลานี้ยังไม่ลงระเบียบและยังบกพร่องอยู่เป็นส่วนมาก” แต่ก็ยังไม่ประสบความสำเร็จ ดังนั้น ในวันที่ 6 ธันวาคม พ.ศ. 2478 คณะรัฐมนตรีจึงมีมติจัดตั้ง “คณะกรรมการพิจารณาการสาธารณสุขและการแพทย์” เพื่อแก้ไขปัญหาการแพทย์และสาธารณสุขด้านต่าง ๆ ทำให้สามารถปรับปรุงหมวดงานแผนกต่าง ๆ เป็นรากฐานการจัดตั้งกระทรวงใหม่

จอมพล แปลก พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี มีคำสั่งแต่งตั้ง “กรรมการพิจารณาการปรับปรุงการแพทย์” เมื่อวันที่ 7 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 เป็นผลให้มีการประกาศ “พระราช-กฤษฎีกาจัดวางระเบียบราชการ สำนักงานเลขานุการรัฐมนตรีและสำนักงานปลัดกระทรวง ในกระทรวงการสาธารณสุข พุทธศักราช 2485” ลงวันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2485 เพื่อจัดตั้งกระทรวงการสาธารณสุข และประกาศ “พระราชกฤษฎีกาจัดวางระเบียบราชการ กรมมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ ในกระทรวงการสาธารณสุข พุทธศักราช 2485” เมื่อวันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2485 เพื่อจัดตั้งกรมมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ และมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ ในกระทรวงการสาธารณสุข

เนื่องจากรัฐบาลในเวลานั้นต้องการให้รวมโรงพยาบาลศิริราชเข้าไว้ในกระทรวงการสาธารณสุขด้วย แต่พระอัพภันตราพาธพิศาล ผู้แทนโรงพยาบาลศิริราช กล่าวว่า

...สำหรับโรงพยาบาลศิริราช รู้สึกขัดข้องใจที่จะให้โรงพยาบาลศิริราชมาขึ้นกับกระทรวงใหม่นี้ ด้วยเหตุว่า โรงพยาบาลศิริราชเป็นส่วนของมหาวิทยาลัย เป็นความสำคัญก็คือให้แพทย์ได้ทำการศึกษา ซึ่งถ้าสมควรก็อยากให้สถานที่พยาบาลเช่นนี้ได้อยู่กับสถานศึกษาต่อไป...โรงพยาบาลศิริราชจำเป็นที่จะต้องขอให้อยู่กับโรงเรียนแพทย์อันเป็นสถานที่จะให้นักเรียนทำการฝึกหัด และทั้งไม่สามารถที่จะแยกออกจากหน่วยศึกษานี้ได้ ถ้าแยกมาแล้วจะเป็นเรื่องไม่สะดวกและขลุกขลักมาก แม้ว่าจะได้พิจารณากันวันก่อนแล้ว ถึงว่าจะให้นักเรียนไปทำการฝึกหัดได้ในโรงพยาบาลทั่ว ๆ ไป แต่ก็ออกจะเป็นการที่ไม่อำนวยความสะดวก ทั้งยากแก่การปกครองที่จะแบ่งแยกมาแต่เฉพาะโรงพยาบาล ในมหาวิทยาลัยที่ดี เขากลับพยายามที่จะสร้างโรงพยาบาลเช่นนี้ไว้เป็นส่วนหนึ่งของคณะแพทยศาสตร์ ทั้งความมุ่งหมายและเจตจำนงเดิมก็ได้ให้โรงพยาบาลศิริราชนี้อยู่กับโรงเรียนแพทย์เรื่อยมา...

141  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

เมื่อกรรมการพิจารณาการปรับปรุงการแพทย์ได้รับความเห็น จึงพิจารณาและเห็นควรหารือนายกรัฐมนตรี ซึ่งเป็นประธานกรรมการคณะนี้ก่อน จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายก-รัฐมนตรี ในฐานะประธานคณะกรรมการพิจารณาการปรับปรุงการแพทย์พิจารณาเรื่องนี้ และมีข้อทักท้วงว่า “ให้ตั้งมหาวิทยาลัยแพทย์ขึ้นในกระทรวงนี้ โอนกิจการโรงเรียนแพทย์ทั้งหมดรวมศิริราชพยาบาลด้วย และนอกจากนั้น ให้คิดเอาแพทย์สัตว์มาไว้ในกระทรวงนี้ด้วย เอามารวมให้หมด...” คณะกรรมการจึงมีมติว่า “ก็เป็นการสมควรอย่างยิ่งที่ท่านได้ทักท้วงมา จึ่งได้ตกลงกันเป็นเอกฉันท์...ในที่สุดตกลงกันให้นามว่า มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ และคณะต่าง ๆ กับกิจการที่จะมารวมในมหาวิทยาลัยใหม่นี้ มีโรงเรียนแพทย์ โรงพยาบาลศิริราช และโรงเรียนพยาบาลและผดุงครรภ์ คณะเภสัชกรรมศาสตร์ สัตวแพทย์ ทันตแพทย์ ส่วนการศึกษาตอนที่จะเอารวมในมหาวิทยาลัยใหม่นั้น ไม่นับชั้นเตรียม ซึ่งมีอยู่ในจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย คงให้อยู่ไปตามเดิม จะรวมแต่ในสี่ปีหลังของแพทยศาสตร์ ในสี่ปีหลังของทันตแพทย์ ในสามปีหลังของสัตวแพทย์ และในสี่ปีหลังของเภสัชกรรมศาสตร์”

มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ถือกำเนิดขึ้น โดยสนับสนุนการเรียนการสอนชั้นเตรียมจากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และมีความมั่นคงก้าวหน้าเจริญขึ้นตามลำดับ ต่อมามหาวิทยาลัยแพทย-ศาสตร์ขยายการผลิตแพทย์ เพิ่มจำนวนนักเรียนแพทย์ และจัดตั้งโรงเรียนแพทย์แห่งใหม่ ๆ เพิ่มเติม รวมทั้งริเริ่มขยายการจัดโรงเรียนแพทย์ไปตามภาคต่าง ๆ ของประเทศไทย กลายเป็นรากฐานกิจการโรงเรียนแพทย์ของประเทศไทย

หลังจากจัดตั้งโรงเรียนแพทย์ต่าง ๆ เพิ่มเติมให้กับประเทศไทยสำเร็จแล้ว มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ได้พัฒนาเป็น “มหาวิทยาลัยที่สมบูรณ์” เต็มรูปแบบ เช่นเดียวกับจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โดยได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พระราชทานนามใหม่ว่า “มหาวิทยาลัยมหิดล” ประกาศเป็น “พระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยมหิดล พ.ศ. 2512” เมื่อวันที่ 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2512

การแพทย์ตำรวจถือกำเนิดขึ้นในกรมกองตระเวน กระทรวงนครบาล เริ่มจัดตั้งเป็น Police Hospital ที่โรงพยาบาลหญิงหาเงินหลังวัดพลับพลาไชย (โรงพยาบาลวัดโคก) เมื่อวันที่ 24 พฤษภาคม พ.ศ. 2441 ปัจจุบันคือโรงพยาบาลกลาง จนกระทั่งวันที่ 28 มิถุนายน พ.ศ. 2472 จอมพล สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย มีหนังสือกราบบังคมทูลขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตก่อสร้างโรงพยาบาลกลางใหม่ ทรงตรัสถึงหน้าที่ของโรงพยาบาลกลาง (Police Hospital) ว่าควรมีวัตถุประสงค์เพื่อ “รักษาพยาบาลผู้บาดเจ็บ หรือภัยอันตรายต่าง ๆ ที่เกี่ยวกับคดีซึ่งตำรวจส่งมาให้ตรวจรักษาและลงความเห็นในทางนิติเวชวิทยา” ต่อมาในปี พ.ศ. 2495 โรงพยาบาลตำรวจจึงแยกออกจากโรงพยาบาลกลาง ย้ายไปจัดตั้งในที่แห่งใหม่บริเวณสี่แยกราชประสงค์จนถึงปัจจุบัน

142  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

3.3 สภากาชาดไทย

สภากาชาดไทยถือกำเนิดจากการดำเนินการของรัฐบาลสยามในสมัยรัชกาลที่ 5 ด้วยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชหัตถเลขาตอบหนังสือกราบบังคมทูลของท่านผู้หญิงเปลี่ยน ภาสกรวงศ์ เรื่องจัดตั้งสภาอุณาโลมแดง เมื่อวันที่ 13 เมษายน ร.ศ. 112 ความตอนหนึ่งว่า “...เห็นว่าเป็นความคิดอันดี ซึ่งต้องด้วยแบบอย่างประเทศทั้งปวงอันรุ่งเรือง...ให้กรมหมื่นพิทยฯ นำหนังสือนี้ขึ้นเสนอในที่ประชุมเสนาบดีจะเห็นการควรประการใด...” และในที่ประชุมเสนาบดี (คณะรัฐมนตรี) ณ มุขกระสันพระวิมานรัฐยา วันที่ 17 เมษายน ร.ศ. 112 ได้มีมติว่า “...ในที่สุดที่ประชุมมีความเห็นพร้อมกันว่า การที่ท่านผู้หญิงเปลี่ยนคิดนี้ เปนการดี ควรทรงพระมหากรุณาพระราชทานพระบรมราชูปถัมภ์ให้จัดการให้สำเร็จดังที่คิดนั้น...” การดำเนินการจัดตั้งสภาอุณาโลมแดงจึงเป็นหน้าที่รับผิดชอบของรัฐบาล อันมีพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเป็นพระประมุข และพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้จัดตั้งสภานี้ขึ้นเป็น “ทานสถาน” เพื่อจัดการรักษาพยาบาลกำลังพลทหารทั้งบกแลเรือ ในเวลาที่รับราชการหน้าที่ป้องกันพระราชอาณาเขต เมื่อวันที่ 26 เมษายน ร.ศ. 112

การจัดตั้งสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยาม นับเป็นกิจการต่างประเทศที่สำคัญในสมัยรัชกาลที่ 5 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพระยาอภัยราชาสยามานุกูลกิจ (Rolin-Jacquemyns) เป็นผู้แทนประเทศไทยเดินทางไปลงนามให้สัตยาบันเข้าร่วมเป็นภาคีสมาชิกในอนุสัญญาเจนีวา ฉบับที่ 1 ค.ศ. 1864 เมื่อวันที่ 29 มิถุนายน พ.ศ. 2438 ณ กรุงเบิร์น ประเทศสวิตเซอร์แลนด์

กาชาดสากลมีชื่อเรียกอย่างเป็นทางการว่า คณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ International Committee of the Red Cross ชื่อย่อว่า ICRC เป็นองค์กรระหว่างประเทศแห่งแรกในประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ ที่รัฐบาลยุโรปรวมตัวกันจัดตั้งขึ้นในปี ค.ศ. 1863 (พ.ศ. 2406) โดยนานาประเทศตกลงยอมรับสนธิสัญญาระหว่างประเทศป้องกันและทุเลาผลของสงคราม ที่เป็นก้าวสำคัญแห่งประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ และมีส่วนช่วยเหลือประเทศไทยให้ทุเลาผลหากเกิดสงครามล่าอาณานิคมจากฝรั่งเศสขึ้น เนื่องจากฝรั่งเศสเป็นภาคีสมาชิกในอนุสัญญาเจนีวา ที่ต้องเคารพคู่มือกฎหมายควบคุมวิธีการรบที่ไม่ให้โหดร้าย (กฎการรบ) คือ LES LOIS DE LA GUERRE SUR TERRE (The Laws of War on Land 1880) ซึ่งบังคับผูกพันประเทศภาคีอนุสัญญาเจนีวา

ปัจจุบันคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศเป็นองค์กรระหว่างประเทศ ช่วยเหลือด้านมนุษยธรรม (Humanitarian Aid) ที่ใหญ่ที่สุดในโลก และเป็นองค์กรที่ใช้อนุสัญญาเจนีวา (Geneva Convention) รวมถึงอนุสัญญากรุงเฮก (Hague Convention) ซึ่งอนุสัญญาทั้งสองเป็นหลักสำคัญของกฎหมายมนุษยธรรมระหว่างประเทศ - International Humanitarian Law โดยมีศาลอาญาระหว่างประเทศ International Criminal Court ที่จัดตั้งโดยองค์การสหประชาชาติ รวมทั้งการ

143  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

จัดตั้งศาลชั่วคราว (Tribunal) ขึ้นมา เพื่อทำหน้าที่พิพากษาลงโทษอาญาแก่ผู้กระทำความต่อกฎหมายดังกล่าว

บทนี้สืบค้นจากเอกสารชั้นต้น 3 แหล่งสำคัญ ดังนี้

1. เอกสารจดหมายเหตุแห่งชาติ และประกาศราชกิจจานุเบกษา

เอกสารจดหมายเหตุแห่งชาติเรื่องสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยาม สภากาชาดสยาม ในสมัยรัชกาลที่ 5 และรัชกาลที่ 6 แบ่งออกเป็น 2 ช่วง คือ

- เอกสารก่อน พ.ศ. 2457 - ก่อนการจัดตั้งโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ ในระยะนี้ยังไม่มีการประกาศกฎหมายจัดตั้งสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยามหรือสภากาชาดสยาม และยังไม่มีสถานที่ตั้งทำการถาวร การดำเนินการของสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยามหรือสภากาชาดสยาม เป็นเรื่องของรัฐและภายในราชสำนัก เอกสารในระยะนี้จึงเป็นเอกสารของกระทรวงต่าง ๆ เช่น กระทรวงต่างประเทศ กระทรวงนครบาล เสนาบดีสภา พระราชหัตถเลขาและอื่น ๆ โดยพบว่าเอกสารสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยามสมัยรัชกาลที่ 5 เกือบทั้งหมด จัดเก็บไว้ในหมวดเอกสารกระทรวงต่างประเทศ หมวดกระทรวงศึกษาธิการ และกระทรวงนครบาล รองลงมาตามลำดับ ส่วนเอกสารสภากาชาดสยาม สมัยรัชกาลที่ 6 จัดเก็บไว้ในหมวดเบ็ดเตล็ดมากที่สุด รองลงมาอยู่ในหมวดกระทรวงต่างประเทศ

- เอกสารหลัง พ.ศ. 2457 - หลังการจัดตั้งโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ ในระยะนี้เป็นการฟื้นฟูกิจการสภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยามขึ้นใหม่ และเปลี่ยนชื่อเป็นสภากาชาดสยาม เริ่มจากการจัดสร้างสถานที่ตั้งทำการถาวร คือ โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สภากาชาดสยาม ซึ่งก่อสร้างแล้วเสร็จในปี พ.ศ. 2457 สภากาชาดสยามจึงใช้ตึกอำนวยการของโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์เป็นที่ทำการในระยะแรก เอกสารโต้ตอบของสภากาชาดสยามจึงย้ายมาเก็บไว้ที่นี่ ปัจจุบันคือ เอกสารจดหมายเหตุของสภากาชาดไทย

ในส่วนการดำเนินการระหว่างประเทศที่เกี่ยวข้องกับสภากาชาดสยาม ยังคงเป็นการดำเนินการของรัฐบาลสยามกับรัฐบาลต่างประเทศ รวมทั้งเรื่องกฎหมายสนธิสัญญาระหว่างประเทศ อนุสัญญาต่าง ๆ อย่างไรก็ตาม พบว่า หลังจากการเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นระบอบประชาธิปไตยในปี พ.ศ. 2475 แล้ว ความเชื่อมโยงระหว่างรัฐบาลและสภากาชาดไทยลดลงมาก และรัฐบาลคณะราษฎรขาดความเข้าใจความสัมพันธ์ระหว่างอนุสัญญาเจนีวา อนุสัญญากรุงเฮก รัฐบาลไทย รัฐบาลสวิส สภากาชาดไทย คณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ ขบวนการกาชาด และสันนิบาตกาชาด (ปัจจุบันคือ สหพันธ์สภากาชาดและสภาเสี้ยววงเดือนแดงระหว่างประเทศ)

ระหว่าง พ.ศ. 2475 - 2495 รัฐบาลคณะราษฎรไม่ทราบข้อมูลความเป็นมาของสภากาชาดไทยที่เกี่ยวข้องกับการต่างประเทศ เพราะเอกสารราชการต้นเรื่องสภากาชาดไทยเป็นเอกสารรัฐบาลสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ รัชกาลที่ 5 จนถึงรัชกาลที่ 7 ที่เก็บเป็นเอกสารปกปิดจนถึง พ.ศ. 2495 จึงนำไปมอบให้เป็นเอกสารจดหมายเหตุของกรมศิลปากร

144 ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

แผนผังโครงสร้างสภากาชาดสยาม พ.ศ. 2463 ถอดแบบจากแผนผังเดิม

(นายแพทย์กวิรัช ตันติวงษ์ ผู้ช่วยผู้อำนวยการโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์

ค้นพบแผนผังเดิมจากห้องใต้หลังคาของตึกอำนวยการ โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ พ.ศ. 2561)

145  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

สภากาชาดสยาม

THE RED CROSS SOCIETY OF SIAM

พระบรมราชูปถัมภก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

สภานายิกา สมเด็จพระมาตุฉาเจ้า สว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี

อุปนายกผู้อำนวยการ จอมพล สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนครสวรรค์วรพินิต

กรรมการเจ้าน่าที่ ในกองบัญชาการ

กรรมการที่ปฤกษา ที่อยู่ 20 ท่าน

อุปนายกผู้อำนวยการ (ประธานกรรมการ) กรรมการเจ้าน่าที่โดยตำแหน่ง

เลขาธิการ ผู้อำนวยการโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์

ผู้ช่วยเลขาธิการ ผู้อำนวยการสถานเสาวภา (กองวิทยาศาสตร์)

เหรัญญิก ผู้อำนวยการกองสุขาภิบาล

ผู้ช่วยเหรัญญิก ผู้อำนวยการกองบันเทาทุกข์

สภากาชาดสยามมี 4 กองแยก

1. กองพยาบาล 2. กองวิทยาศาสตร์ 3. กองสุขาภิบาล และ 4. กองบรรเทาทุกข์

1. กองพยาบาล ประกอบด้วย โรงพยาบาลสาขาหัวเมือง โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ และโรงเลี้ยงเด็ก

1.1 โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ แบ่งเป็น 5 แผนก ได้แก่ 1) แผนกตรวจโรค : กองรับตรวจ กองตรวจทางยา กองตรวจทางผ่าตัด กองตรวจพิเศษ 2) แผนกพยาบาล : กองนางพยาบาล กองบุรุษพยาบาล 3) แผนกผ่าตัด : กองประจำห้องผ่าตัด กองประจำห้องแสงรอนต์เกน กองประจำห้องแสงรัศมี 4) แผนกพยาธิ : กองตรวจบัคเตรี่ กองตรวจศพ กองสุขาภิบาล 5) แผนกคลังยา : กองคลังเวชพัศดุ กองผสมยา กองแยกธาตุ

2. กองวิทยาศาสตร์ ประกอบด้วย

2.1 สถานปาสเตอร์ ก) แผนกมนุษย์ : กองทำยาป้องกันโรคกลัวน้ำ กองทำพันธุ์หนองฝี กองทำยาปลูกป้องกันโรค กองทำยาฉีดป้องกันโรค กองตรวจบัคเตรี่ กองตรวจค้น กองตรวจบัคเตรี่หัวเมือง ข) แผนกสัตว์ : กองทำยาปลูกป้องกันโรค กองทำยาฉีดป้องกันโรค กองตรวจบัคเตรี่ กองตรวจค้น กองตรวจบัคเตรี่หัวเมือง ค) แผนกชีวิต : กองประมาณศาสตร์ กองพฤกษ์ศาสตร์ กองสัตว์ศาสตร์ กองอากาศศาสตร์ กองชาติ์ศาสตร์ 2.2 โรงเรียนบัคเตรี่ แบ่งเป็นชั้นบัคเตรี่วิทยา ชั้นพาราสิตวิทยา ชั้นอิปิเดบิกวิทยา

3. กองสุขาภิบาล ประกอบด้วย

3.1 แผนกกำจัดพยาธิ์ปากขอ : กองกำจัดพยาธิ์ปากขอ กองจัดการสุขาภิบาล 3.2 โรงพยาบาลโรคเรื้อน 3.3 แผนกสำรวจโรคพยาธิ์ปากขอ

4. กองบรรเทาทุกข์ ประกอบด้วย

4.1 แผนกฝึกหัดเจ้าหน้าที่ : โรงเรียนนางพยาบาล โรงเรียนบุรุษพยาบาล 4.2 แผนกบรรเทาทุกข์ในยามสงบศึก : หมวดพยาบาล หมวดยานพาหนะ หมวดพยาบาลหนุน 4.3 แผนกบรรเทาทุกข์ในเวลาสงคราม : กองพยาบาล กองยานพาหนะ กองพยาบาลหนุน    

146   ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

2. เอกสารจดหมายเหตุสภากาชาดไทย

การสืบค้นเอกสารในหมวดนี้ พบว่าส่วนใหญ่เป็นเอกสารดำเนินการ จึงนำมาใช้น้อยที่สุด

3. เอกสารจดหมายเหตุของคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สำนักงานใหญ่ และเอกสารองค์การสหประชาชาติ สำนักงานใหญ่ ณ นครเจนีวา

เอกสารชุดนี้ได้รับความอนุเคราะห์จากคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สำนักภูมิภาคกรุงเทพฯ สนับสนุนค่าใช้จ่ายและการดูงานที่ทำการคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สำนักงานใหญ่ นครเจนีวา รวมทั้งประสานให้ไปดูงานที่ห้องสมุดและเอกสารจดหมายเหตุขององค์การสหประชาชาติ สำนักงานใหญ่ ในอาคารพระราชวังประชาชาติ (Palais des Nations) ระหว่างวันที่ 4 - 8 ธันวาคม พ.ศ. 2561

การมาเยือนในครั้งนี้ พบเอกสารจดหมายเหตุสำคัญระหว่างรัฐบาลไทยกับรัฐบาลสวิส และคำอธิบายชี้แจงพร้อมหลักฐานต่าง ๆ จากเจ้าหน้าที่จดหมายเหตุของคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สำนักงานใหญ่ เช่น Brigitte Troyon - Head of Division Archrives and Information Management, Guy Thomas - Head of Library and Public Archrive Unit, Stephane J. Hannkins - Legal Adviser Cooperation and Coordination within Movement, Fabrizio Bensi - Archiviste, Collin Wells, Pro Manager Total Digital Access to the League of Nation Archrive Projects, United Nation Library at Geneva ช่วยให้เข้าใจ และเชื่อมโยงเรื่องราวต่าง ๆ ได้สมบูรณ์ขึ้น

กำเนิดคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สภากาชาดไทย

และองค์กรระหว่างประเทศที่เกี่ยวข้อง

จากประมวลเอกสารต่าง ๆ สามารถลำดับเหตุการณ์ที่มาของคณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ สภากาชาดไทย ตลอดจนองค์กรระหว่างประเทศที่เกี่ยวข้องตามลำดับ ดังนี้

(1) ประวัติศาสตร์โลกยุคใหม่ ค.ศ. 1453 - ค.ศ. 1945, พ.ศ. 1996 - พ.ศ. 2488

ประวัติศาสตร์โลกแบ่งออกเป็น 2 ยุคสำคัญ คือ ยุคก่อนประวัติศาสตร์ และยุคประวัติศาสตร์ โดยยุคประวัติศาสตร์แบ่งเป็น 4 ยุคสำคัญ คือ 1. ประวัติศาสตร์สมัยโบราณ (Ancient History) 2. ประวัติศาสตร์สมัยกลาง (Medieval History) 3. ประวัติศาสตร์สมัยใหม่ (Modern History) พ.ศ. 1996 - พ.ศ. 2488 สิ้นสุดเมื่อสงครามโลกครั้งที่ 2

ประวัติศาสตร์สมัยใหม่ ระหว่าง ค.ศ. 1453 - 1945 (พ.ศ. 1996 - 2488) เริ่มต้นขึ้นหลังจากการล่มสลายของจักรวรรดิไบแซนไทน์ในปี ค.ศ. 1453 (พ.ศ. 1996) และจบลงหลังสิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่ 2 ค.ศ. 1945 (พ.ศ. 2488) เหตุการณ์สำคัญของประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ ล้วนเกิดขึ้นในทวีปยุโรปเป็นส่วนใหญ่ โดยเฉพาะการจัดระเบียบของโลก เพื่อสร้างกลไกป้องกันและระงับสงคราม จึงกำเนิดกลไกระหว่างประเทศ ได้แก่ สนธิสัญญาต่าง ๆ ศาลโลก และองค์กรระหว่างประเทศที่สำคัญ เช่น คณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ องค์การสันนิบาตชาติ

147  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

องค์การสหประชาชาติ หลังจากนี้โลกจึงเข้าสู่ประวัติศาสตร์สมัยปัจจุบันหรือสมัยโลกาภิวัตน์ ซึ่งเกิดเป็นสงครามเย็นต่อมา และยุติเปลี่ยนเป็นสงครามการค้าและสงครามในรูปแบบอื่น ๆ

ในช่วงเวลาของประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ ค.ศ. 1453 ถึง ค.ศ. 1945 ถือว่าเป็นยุคแห่งสงคราม ในช่วงแรก คือ ช่วงก่อนจัดทำอนุสัญญากรุงเฮก ค.ศ. 1899 (พ.ศ. 2442) มีสงครามในยุโรประหว่างจักรวรรดิต่าง ๆ ที่มีกษัตริย์ปกครองภายใต้ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ (Absolute Monarchy) มาโดยตลอดตั้งแต่ศตวรรษที่ 15 ถึงศตวรรษที่ 19 เป็นสงครามที่ใช้อาวุธปืนแบบเก่า อานุภาพต่ำ การปฏิวัติรบพุ่งภายในประเทศตนเอง สงครามประกาศอิสรภาพ (Wars of Independence) เพื่อให้ประเทศตนเองพ้นจากการปกครองของจักรวรรดิ โดยสงครามสำคัญที่มีผลเปลี่ยนแปลงเกือบทุกด้านของประเทศฝรั่งเศสและกลุ่มประเทศยุโรป คือ สงครามปฏิวัติฝรั่งเศส ระหว่าง ค.ศ. 1792 - 1802 เพื่อเปลี่ยนแปลงระบอบกษัตริย์ปกครองเป็นระบบการปกครองแบบกึ่งประธานาธิบดี โดยประธานาธิบดีใช้อำนาจบริหารร่วมกับนายกรัฐมนตรี สงครามปฏิวัติฝรั่งเศสถือเป็น จุดเริ่มต้นของ “สงครามสมัยใหม่” ที่มีการใช้อาวุธรุ่นใหม่ที่อำนาจการทำลายล้างระดับสูง

เมื่อประเทศต่าง ๆ ในยุโรปได้สะสมกำลังอาวุธแบบใหม่ที่มีอำนาจทำลายล้างมากกว่าอาวุธแบบเก่าที่เคยใช้ในสงครามจักรวรรดิ พระเจ้าซาร์นิโคลัสที่ 2 แห่งรัสเซียจึงริเริ่มให้จัดทำอนุสัญญากรุงเฮก ค.ศ. 1899 (พ.ศ. 2442) ชะลอการเกิดสงคราม สามารถระงับไว้ได้ระยะหนึ่ง แต่ในที่สุดความขัดแย้งก็ปะทุ กลไกอนุสัญญากรุงเฮกไม่สามารถยับยั้งได้ จึงเกิดมหาสงครามโลกขึ้น คือ สงครามโลกครั้งที่ 1 ค.ศ. 1914 (พ.ศ. 2457) และสงครามโลกครั้งที่ 2 ค.ศ. 1939 (พ.ศ. 2482) เกิดการทำลายล้างมนุษยชาติที่ใหญ่หลวง ผู้คนล้มตายหลายสิบล้านคน กลไกการจัดระเบียบโลกสมัยใหม่ เหลือเพียงกลไกเดียวที่ยังคงทำงานได้ในระหว่างสงคราม คือ คณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ ซึ่งได้ช่วยเหลือมนุษยชาติไว้หลายสิบล้านคน จึงได้รับการยกย่องและได้รางวัลโนเบล สาขาสันติภาพ ทั้ง 2 ครั้ง

สงครามจำนวนมากในยุโรปที่เกิดขึ้นในประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ ทำให้ชาวยุโรปพยายามสร้างกลไกสนธิสัญญาระหว่างประเทศ เพื่อไกล่เกลี่ยข้อพิพาท ป้องกันการเกิดสงคราม ควบคุมรูปแบบการทำสงครามไม่ให้ร้ายแรงต่อมนุษยชาติ ทุเลาผลของสงครามต่อมนุษยชาติ แนวคิดการใช้กฎหมายป้องกันหรือควบคุมวิธีทำสงครามเพื่อสันติภาพมีมาตั้งแต่ศตวรรษที่ 16 ในปี ค.ศ. 1863 จึงกำเนิดองค์กรระหว่างประเทศองค์กรแรกในประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ คือ คณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ และเป็นแนวทางให้มีการจัดตั้งศาลโลกทั้ง 3 ศาล องค์การสันนิบาตชาติ และองค์กรสหประชาชาติตามมา

ประวัติศาสตร์โลก “สมัยใหม่” อาจแบ่งได้ 2 ช่วง คือ

ช่วงแรก ก่อนสงครามโลกครั้งที่ 1

ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 5 ย้อนขึ้นไปถึงราวอยุธยาตอนปลายหรือรัตนโกสินทร์ตอนต้น เป็นระยะที่เกิดสงครามการรบของจักรวรรดิต่าง ๆ ในยุโรป รวมทั้งการปฏิวัติรบพุ่งภายในประเทศตนเอง สงครามอิสรภาพจากระบบปกครองประเทศแบบเก่า ในช่วงแรกนี้เกิดกลไกระหว่างประเทศที่สำคัญ 2 กลไก คือ

148  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

1) คณะกรรมการกาชาดระหว่างประเทศ The International Committee of the Red Cross (ICRC) ในปี ค.ศ. 1863 ณ นครเจนีวา ผู้ริเริ่มคือ นายอังรี ดูนังต์

2) ศาลโลกศาลที่ 1 - ศาลอนุญาโตตุลาการถาวร - The Permanent Court of Arbitration ในปี ค.ศ. 1863 ณ กรุงเฮก ผู้ริเริ่มคือ พระเจ้าซาร์นิโคลัสที่ 2 แห่งรัสเซีย การจัดตั้งศาลเกิดจากอำนาจกฎหมายระหว่างประเทศของอนุสัญญากรุงเฮก ค.ศ. 1899 ฉบับที่ 1 “Convention for the Pacific Settlement of Inter National Disputes” ปัจจุบันยังคงมีอยู่

ช่วงที่สอง สงครามโลกครั้งที่ 1 และ 2

ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 6 จนถึงรัชกาลที่ 8 ประเทศต่าง ๆ ในยุโรปได้สะสมกำลังอาวุธแบบใหม่ที่มีอำนาจทำลายล้างมากกว่าอาวุธแบบเก่าที่ใช้ในสงครามขยายจักรวรรดิ มหาสงครามที่เกิดขึ้นคือ สงครามโลกครั้งที่ 1 และครั้งที่ 2 เมื่อสิ้นสุดสงครามโลกแต่ละครั้ง จะเกิดกลไกระหว่างประเทศเพื่อสันติภาพหรือกลไกต่อต้านการเกิดสงครามที่สำคัญ 4 กลไก คือ

สิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่ 1 มีการจัดตั้ง

1) องค์การสันนิบาตชาติ League of Nations ผู้ริเริ่มคือ ประธานาธิบดีวูดโรว์ วิลสัน แห่งสหรัฐอเมริกา จัดตั้ง 10 มกราคม พ.ศ. 2463 เลิกกิจการ 20 เมษายน พ.ศ. 2489

2) ศาลโลกศาลที่ 2 - ศาลยุติธรรมถาวรระหว่างประเทศ The Permanent Court ofInternational Justice - PCIJ เกิดจากอำนาจกฎหมายระหว่างประเทศ Article 14 of the Covenant of the League of Nations จัดตั้ง 30 มกราคม พ.ศ. 2465 เลิกกิจการ 31 มกราคม พ.ศ. 2489

สิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่ 2 มีการจัดตั้ง

1) องค์การสหประชาชาติ United Nations ผู้ริเริ่มคือ ประธานาธิบดีแฟรงกลิน ดี. โรสเวลต์ แห่งสหรัฐอเมริกา และนายกรัฐมนตรีวินสตัน เชอร์ชิลล์ แห่งอังกฤษ

2) ศาลโลกศาลที่ 3 - ศาลยุติธรรมระหว่างประเทศ The International Court of Justice (ICJ) เกิดจากอำนาจกฎหมายระหว่างประเทศ Article 33 of the United Nations Charter จัดตั้งแทนที่ศาลโลกศาลที่ 2 ศาลยุติธรรมถาวรระหว่างประเทศซึ่งยกเลิกไปพร้อมกับองค์การสันนิบาตชาติ ผู้พิพากษาศาลโลกศาลที่ 2 - ศาลยุติธรรมถาวรระหว่างประเทศ ลาออกทั้งหมดพร้อมวันที่ 31 มกราคม พ.ศ. 2489 เพื่อเลิกศาลนี้ และแทนที่ด้วยศาลโลกศาลที่ 3 เริ่มรับผู้พิพากษาเมื่อวันที่ 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2489

(2) สนธิสัญญาระหว่างประเทศในประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่

การจัดทำสนธิสัญญาระหว่างประเทศมีมาตั้งแต่สมัยโรมัน สนธิสัญญาโบราณเป็นสนธิสัญญาแบบทวิภาคี Bilateral Treaty คือ ข้อตกลงระหว่าง 2 ประเทศ ส่วนการจัดทำอนุสัญญาเจนีวา ในปี ค.ศ. 1864 เป็นอนุสัญญาแบบทวิภาคี Bilateral Treaty เช่นกัน แต่มี

149  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ข้อแตกต่างกับสนธิสัญญาโบราณทั่วไปที่มีเพียงคู่สัญญา 2 ประเทศเท่านั้น แต่อนุสัญญาเจนีวามีประเทศต่าง ๆ เข้าร่วมเป็นคู่สัญญากับรัฐบาลสวิสจำนวนมาก แต่ละประเทศจะต้องให้สัตยาบันอนุสัญญาเจนีวากับประเทศสวิส แยกเป็นแต่ละประเทศ ต่อมาเมื่อมีการจัดทำอนุสัญญากรุงเฮก ค.ศ. 1899 จึงคิดวิธีใหม่คือทำเป็นอนุสัญญาพหุภาคี Multilateral Treaty เป็นครั้งแรกของโลก ที่ทุกประเทศร่วมลงนามในอนุสัญญาฉบับเดียวกันพร้อมกัน จึงเกิดความสะดวกขึ้นมากและกลายเป็นมาตรฐานของการให้สัตยาบันสนธิสัญญาแบบพหุภาคี Multilateral Treaty ในปัจจุบัน

สนธิสัญญา (Treaty) หมายถึง ข้อตกลงภายใต้กฎหมายระหว่างประเทศที่ทำขึ้นระหว่างรัฐอธิปไตยหรือองค์กรระหว่างประเทศต่าง ๆ สนธิสัญญาอาจมีชื่อต่าง ๆ ดังนี้ 1. ความตกลง (International) Agreement 2. โปรโตคอล Protocol 3. พันธสัญญา Covenant 4. อนุสัญญาConvention 5. ข้อตกลง Pact 6. การแลกเปลี่ยนตัวอักษร Exchange of Letters 7. ปฏิญญาหรือคำปฏิญาณ Declaration หรือ 8. ข้อกำหนดอื่น ๆ แม้ว่าสนธิสัญญาจะเรียกชื่อหรือใช้ศัพท์นิยามแตกต่างกัน แต่ถือว่ามีฐานะเท่าเทียมกันและมีกฎระเบียบก็เหมือนกัน

(3) แนวคิดสงบศึกรักษาสันติภาพ ในประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่

คำว่า สันติภาพ (Peace) หมายถึง การสงบศึก หรือการต่อต้านการเกิดสงคราม (Anti - War) เนื่องจากเกิดสงครามขึ้นมากมายในทวีปยุโรปในช่วงเวลาของประวัติศาสตร์โลกสมัยใหม่ สร้างความทุกข์ทรมานเดือดร้อนแก่ชาวยุโรปอย่างมาก ชาวยุโรปจึงต้องการสันติภาพ มีนักกฎหมายพยายามเสนอแนวคิดเพื่อใช้กลไกกฎหมายคุ้มครองมนุษยชาติเพื่อมนุษยธรรม (Humanitarian) ในยามสงครามที่เรียกว่า Law Protect in War กลไกไกล่เกลี่ยข้อพิพาทระหว่างประเทศเพื่อป้องสงครามที่เรียกว่า Arbitration ซึ่งแปลเป็นภาษาไทยว่า อนุญาโตตุลาการ เป็นต้น

ลำดับการเสนอแนวคิดกฎหมายเพื่อสันติภาพ (Peace) และมนุษยธรรม (Humanitarian)แบ่งออกเป็น 3 ช่วง ดังนี้

1) ช่วงที่ 1 ก่อนอนุสัญญาเจนีวา ฉบับที่ 1 ค.ศ. 1864

2) ช่วงที่ 2 อนุสัญญาเจนีวา ฉบับที่ 1 ค.ศ. 1864

3) ช่วงที่ 3 หลังอนุสัญญาเจนีวา ฉบับที่ 1 ค.ศ. 1864

ช่วงที่ 1 ก่อนอนุสัญญาเจนีวา ฉบับที่ 1 ค.ศ. 1864

ค.ศ. 1625 - หนังสือ De Jure Belli ac Pacis (On the Law of War and Peace)

ในปี ค.ศ. 1625 (พ.ศ. 2168) Hugo Grotius นักกฎหมายระหว่างประเทศชาวยิวในเนเธอร์แลนด์ได้เขียนหนังสือกฎหมายว่าด้วยสงครามและสันติภาพเผยแพร่ ชื่อว่า “De Jure Belli ac Pacis (On the Law of War and Peace)” เป็นการนำเสนอแนวคิดการควบคุมสงครามด้วยกฎหมายระหว่างประเทศ เพื่อควบคุมสงคราม ทำให้เกิดสันติภาพ แรงบันดาลใจที่ทำให้ Hugo Grotius เขียนหนังสือกฎหมายว่าด้วยสงครามและสันติภาพเป็นเพราะต้องตกอยู่ในยุคสงครามระหว่างสเปนกับเนเธอร์แลนด์ยาวนานถึง 80 ปี และสงครามศาสนาระหว่างประเทศคาทอลิกกับประเทศโปรเตสแตนต์ในทวีปยุโรปยาวนานถึง 30 ปี De Jure Belli ac Pacis (On

150  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

the Law of War and Peace) โดย Hugo Grotius ได้รับการยอมรับว่าเป็นจุดกำเนิดแห่งแรกของกฎหมายระหว่างประเทศ ว่าด้วยสงครามและสันติภาพของโลก และกรุงเฮกจึงเป็นที่ตั้งของศาลโลก

ค.ศ. 1795 - หนังสือ Perpetual Peace: A Philosophical Sketch, Immanuel Kant

ในปี ค.ศ. 1795 (พ.ศ. 2338 ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 1) อิมมานูเอล คานต์ นักปรัชญาชาวเยอรมัน เขียนหนังสือเผยแพร่เล่มหนึ่งชื่อว่า Perpetual Peace: A Philosophical Sketch เสนอให้มีการจัดตั้งองค์กรที่จะไกล่เกลี่ยของพิพาทและรักษาสันติภาพระหว่างประเทศ โดยเขาย้ำว่าแนวทางนี้ไม่ใช่การให้มีรัฐบาลปกครองโลก แต่ให้รัฐบาลของแต่ละประเทศเคารพพลเมืองของตน และต้อนรับชาวต่างประเทศในลักษณะที่เป็นมนุษย์ด้วยกัน สันติภาพระหว่างประเทศก็จะเกิดขึ้น แนวคิดนี้ประสบความสำเร็จครั้งแรก คือ การจัดตั้งองค์การสันนิบาตชาติ และต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นองค์การสหประชาชาติ

ค.ศ. 1856 - ปฏิญญา Declaration Respecting Maritime Law, Paris

เป็นปฏิญญาระหว่างอังกฤษและฝรั่งเศสหลังสิ้นสุดสงครามไครเมีย (The Crimean War) จัดทำขึ้น ณ กรุงปารีส วันที่ 16 เมษายน ค.ศ. 1856 (พ.ศ. 2399) ว่าจะไม่ยึดสินค้าของศัตรูบนเรือที่เป็นกลาง และสินค้าที่เป็นกลางในเรือของศัตรู ถือเป็นการริเริ่มจัดทำกฎหมายระหว่างประเทศเกี่ยวกับการควบคุมวิธีทำสงครามครั้งแรก

ค.ศ. 1862 - หนังสือความทรงจำแห่ง Solferino: Book of A Memory of Solferino by Henry Dunant published in 1862

Henry Dunant อังรี ดูนังต์ ได้เขียนหนังสือความทรงจำแห่ง Solferino ตีพิมพ์ในปี ค.ศ. 1862 (พ.ศ. 2405) เผยแพร่ทั่วยุโรปเพื่ออธิบายความทุกข์ทรมานของทหารที่ได้รับบาดเจ็บและถูกทอดทิ้งในพื้นที่สู้รบจำนวนกว่าสองหมื่นคนที่เขาได้ไปพบหลังสิ้นสุดการสู้รบ ระหว่างจักรวรรดิฝรั่งเศสและจักรวรรดิออสเตรียที่เมือง Solferino ประเทศอิตาลี

การสู้รบที่ Solferino นับเป็นการรบครั้งใหญ่ที่สุดครั้งสุดท้ายของยุโรปที่บัญชาการโดยระบบกษัตริย์ ในปี ค.ศ. 1859 มีทหารเข้าร่วมรบราว 300,000 นาย และฝรั่งเศสเป็นฝ่ายชนะ การต่อสู้ครั้งนี้มีความโหดร้ายและยาวนานกว่า 9 ชั่วโมง ส่งผลให้กองทัพออสเตรียเสียชีวิตกว่า 2,386 ราย บาดเจ็บ 10,807 ราย อีก 8,638 ราย สูญหายหรือถูกจับกุม ส่วนกองทัพพันธมิตรออสเตรียเสียชีวิต 2,492 ราย บาดเจ็บ 12,512 ราย สูญหายหรือถูกจับกุมจำนวน 2,922 ราย รายงานของทหารบาดเจ็บและตาย ที่ถูกยิงหรือถูกดาบปลายปืนทั้งสองฝ่ายยิ่งเพิ่มความน่ากลัวของสงคราม

ในหนังสือความทรงจำแห่ง Solferino เล่มนี้ ดูนังต์อธิบายถึงการสู้รบอันโหดร้าย ความทุกข์ทรมานของทหารบาดเจ็บที่ถูกทอดทิ้งในสนามรบโดยปราศจากมนุษยธรรม การให้ความช่วยเหลือพยาบาลทหารในสนามรบ และตั้งคำถามแก่ผู้อ่านหนังสือเล่มนี้ทั่วทั้งยุโรปว่า :

- จะเป็นไปได้หรือไม่ว่า ในช่วงเวลาที่สงบสันติปราศจากสงคราม เราควรจะจัดตั้งสมาคมสงเคราะห์ขึ้น เพื่อจุดประสงค์ในการดูแลผู้บาดเจ็บ

151  ประวัติศาสตร์การแพทย์และสาธารณสุขไทย

ในยามสงครามโดยอาสาสมัครที่กระตือรือร้นทุ่มเทและมีคุณสมบัติครบถ้วน

- น่าจะจัดทำกฎหมายระหว่างประเทศเพื่อลงโทษผู้ละเมิดอนุสัญญา ซึ่งใช้จัดตั้งสมาคมช่วยเหลือทหารบาดเจ็บในสงครามยุโรป